Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Poznaniu

POSTANOWIENIE

Dnia 23 lutego 2024 r.

Sąd Okręgowy w Poznaniu, Wydział II Cywilny - Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Alina Szymanowska

Sędziowie: Małgorzata Radomska – Stęplewska

Ryszard Małecki

po rozpoznaniu w dniu 23 lutego 2024 r. w Poznaniu

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z wniosku W. C. (1) z udziałem następców prawnych A. C., P. C., M. C., K. C.

oraz przy uczestnictwie J. C. (1) i K. G. (1)

o podział majątku wspólnego i dział spadku

na skutek apelacji wniesionych przez uczestników postępowania J. C. (1) i K. G. (1)

od postanowienia wstępnego Sądu Rejonowego we Wrześni

z dnia 31 stycznia 2023 r.

sygn. akt I Ns 1/16

postanawia:

zmienić zaskarżone postanowienie w ten sposób, że je uchylić.

Małgorzata Radomska – Stęplewska Alina Szymanowska Ryszard Małecki

UZASADNIENIE

W. C. (1), wniósł o dział spadku po B. C. i W. C. (2). Wniosek dotyczył nieruchomości oznaczonej jako działki nr (...), dla której prowadzona jest księga wieczysta KW nr (...) oraz nieruchomości oznaczonej jako działki nr (...), dla której prowadzona jest księga wieczysta KW nr (...).W uzasadnieniu wnioskodawca wskazał, że po ww. zmarłych zostało przeprowadzone postępowanie spadkowe a on i uczestnik – J. C. (1) są spadkobiercami po ½ części. W. C. (1) wniósł także o wezwanie do udziału w sprawie K. G. (1), który nabył udział w przedmiocie należącym do spadku, na którą to czynność wnioskodawca nie wyraził zgody. Wnioskodawca wskazał, że sprzedaż ta jest bezskuteczna względem niego. Oprócz powyższego wnioskodawca wniósł o zasądzenie kosztów na jego rzecz - w tym kosztów zastępstwa procesowego wg norm przepisanych (k. 2 - 3).

W odpowiedzi na wniosek, uczestnik postępowania – J. C. (1), wniósł o wezwanie do udziału w sprawie K. G. (1) oraz o dokonanie działu spadku i zniesienia współwłasności w sposób wskazany w tym piśmie. Uczestnik wniósł także o zasądzenie na jego rzecz kosztów, w tym kosztów zastępstwa procesowego wg norm przepisanych. W uzasadnieniu odpowiedzi na wniosek uczestnik wskazał, że miał prawo zbyć udział w przedmiocie należącym do spadku tj. nieruchomości dla której prowadzona jest księga wieczysta KW nr (...) i zbycie to nie wymagało zgody współwłaściciela. W odpowiedzi na wniosek uczestnik odniósł się też do treści testamentu sporządzonego przez W. C. (2) (65-71).

K. G. (1) został zawiadomiony o toczącym się postępowaniu i terminie rozprawy. W piśmie z 13 lipca 2016 r. (k. 74- 79) K. G. (1), reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika, wniósł o zniesienie współwłasności nieruchomości, dla której prowadzona jest księga wieczysta KW nr (...), w sposób wskazany w tym piśmie, dokonanie działu spadku po B. C. i W. C. (2) i obciążenie wnioskodawcy kosztami postępowania, w tym kosztami zastępstwa procesowego wg norm przepisanych.

W piśmie z 26 lipca 2016 r. wnioskodawca podtrzymał swoje stanowisko (k. 92- 94). Natomiast w piśmie z 12 października 2016 r. wnioskodawca ponownie oświadczył, że czynność zbycia udziału w przedmiocie wchodzącym do spadku jest względem niego bezskuteczna i wniósł o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną względem niego (k. 110- 112).

Wnioskodawca zmarł 29 sierpnia 2017 r., a spadkobiercami po nim są: A. C., M. C., P. C., K. C. – każdy z nich po ¼ części. Spadkobiercy W. C. (1) zostali wezwani do udziału w sprawie (k. 182).

Podczas rozprawy w dniu 20 listopada 2018 r. pełnomocnik uczestniczki A. C. sprecyzował wniosek i wskazał, że wniosek o przyznanie odpowiedniej części nieruchomości na rzecz wnioskodawcy należy rozumieć jako wniosek o przyznanie jej spadkobiercom. Uczestnicy: P. C. (oświadczenie na rozprawie w dniu 20 listopada 2018 r.), M. C. (oświadczenie w piśmie z dnia 26 listopada 2018 r.) oraz K. C. (oświadczenie w piśmie z dnia 27 listopada 2018 r.) poparli to stanowisko.

W dniu 31 stycznia 2023 r. Sąd Rejonowy, wydając postanowienie wstępne, postanowił uznać za bezskuteczną wobec spadkobiercy - W. C. (1) - umowę sprzedaży z dnia 12 października 2015 roku, Repertorium A Nr (...), dotyczącą udziału wynoszącego 1/2 części w prawie własności nieruchomości należącej do spadku po W. C. (2) i B. C., oznaczonej jako działki o numerze (...), położonej w M., dla której Sąd Rejonowy we Wrześni prowadzi księgę wieczystą KW nr (...).

Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne:

Dla nieruchomości oznaczonej jako działka nr (...), położonej w miejscowości K., prowadzona jest księga wieczysta KW nr (...). W księdze tej prawo własności wpisane jest na rzecz W. C. (1) i J. C. (1) po ½ części, z tym że w dziale III tej księgi wpisano ostrzeżenie o niezgodności treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym w zakresie udziału we współwłasności W. C. (1), polegające na tym że udział ten przypada spadkobeircom ww. tj. A. C., M. C., P. C., K. C. po ¼ części.

Dla nieruchomości oznaczonej jako działki nr (...), położonej w M., prowadzona jest księga wieczysta KW nr (...). W księdze tej prawo własności wpisane jest na rzecz W. C. (1) i K. G. (1) po ½ części. W dziale III tej księgi wpisano ostrzeżenie o niezgodności treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym w zakresie udziału we współwłasności W. C. (1), polegające na tym że udział ten przypada spadkobiercom ww. tj. A. C., M. C., P. C., K. C. po ¼ części.

Podstawą wpisu prawa własności K. G. (1) jest umowa sprzedaży z 12 października 2015 r., Rep. A nr (...). W umowie tej wskazano, że J. C. (1) przysługuje udział w ½ części, do nieruchomości, dla której prowadzona jest księga wieczysta KW nr (...), na podstawie postanowienia Sądu Rejonowego we W. z 30 kwietnia 2015 r., sygn. akt I Ns 93/15. J. C. (1) sprzedał ww. udział w całej ww. nieruchomości, a K. G. (2) oświadczył, że udział ten kupuje. Przy czynności nie był obecny W. C. (1) ani też nie wyraził zgody na taką czynność.

W dniu 22 września 2015 r. W. C. (1) i J. C. (1) sporządzili dokument zatytułowany „umowa cywilno - prawna”, w którym wskazali, że dzielą się nieruchomością dla której prowadzona jest księga wieczysta KW nr (...) w ten sposób, że „strona A należy do J. C. (1), strona B należy do W. C. (1)”. Obydwie osoby podpisały się pod tym dokumentem.

Następie Sąd Rejonowy wskazał, że możliwość wydania postanowienia wstępnego co do określonych kwestii przewidują przepisy art. 567 k.p.c., art. 618 k.p.c. i poczynił rozważania w tym zakresie.

Sąd Rejonowy zważył, że oprócz „głównego” żądania, jakim jest doprowadzenie do podziału opisanych we wniosku nieruchomości, wnioskodawca zgłosił także inne, konkretne żądanie tj. domagał się uznania czynności prawnej polegającej na zbyciu udziału w przedmiocie wchodzącym do spadku za bezskuteczną względem niego, powołując się na treść art. 1036 k.c. (k. 111 akt). Czynnością tą była umowa sprzedaży z 12 października 2015 r., Rep. A nr (...), zawarta pomiędzy J. C. (1) a K. G. (1), na mocy której J. C. (1) sprzedał swój udział w nieruchomości zapisanej w księdze wieczystej KW nr (...), obecnie stanowiącej działki nr (...). Stanowisko stron co do skuteczności tej czynności jest rozbieżne – wnioskodawca uważa, że czynność ta była bezskuteczna względem niego, gdyż nie wyraził na nią zgody, zaś uczestnik J. C. (1) uważa, że „mógł” takiej czynności dokonać bez zgody drugiego współwłaściciela. W ocenie sądu rozstrzygnięcie tego sporu mogło nastąpić w postanowieniu wstępnym, gdyż jest to spór o prawo – o którym mowa w art. 618 § 1 k.p.c., bądź też spór co do przynależności określonego przedmiotu do spadku (art. 685 k.p.c.). Skoro zatem wnioskodawca złożył konkretny wniosek w trybie art. 1036 k.p.c., konieczne było wydanie rozstrzygnięcia w tym przedmiocie, co w ocenie sądu mogło nastąpić w postanowieniu wstępnym.

Odnosząc się zaś do samej treści art. 1036 k.c. Sąd wskazał, że przepis ten stanowi, iż spadkobierca może za zgodą pozostałych spadkobierców rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku. W braku zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku.

Sąd Rejonowy stwierdził, że niewątpliwie doszło do zbycia udziału w przedmiocie należącym do spadku, gdyż J. C. (1) sprzedał swój udział w nieruchomości, dla której prowadzona jest księga wieczysta (...). Mimo zatem różnych określeń stosowanych przez pełnomocników stron w pismach procesowych, należało przyjąć, że umowa z 12 października 2015r., Rep. A nr (...) dotyczyła zbycia udziału w przedmiocie należącym do spadku. Poza sporem pozostawało też, że drugi ze spadkobierców – W. C. (1) - nie wyraził zgody na rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do spadku. Zgodnie zatem z treścią art. 1036 k.c. zdanie ostatnie – brak zgody W. C. (1) powodował, że rozporządzenie jest bezskuteczne względem niego, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące mu na podstawie przepisów o dziale spadku. Naruszenie uprawnień spadkobiercy, o których mowa w ww. przepisie, może polegać m.in. na istotnym pogorszeniu warunków zabudowy nieruchomości powstałej po wydzielaniu jej części w celu przyznania nabywcy udziału w rzeczy należącej do spadku (tak: SN w postanowieniu z 16.02.2001 r., IV CKN 1212/00). Jak ustalono, przed zawarciem umowy sprzedaży W. C. (1) i J. C. (1) podejmowali konkretne rozmowy co do sposobu podziału nieruchomości, której byli współwłaścicielami („podzielili” nieruchomość na strefę A i B, wskazali na piśmie, która część ma przypaść któremu z braci). W. C. (1) mógł zatem oczekiwać, że J. C. (1) wywiąże się z tych ustaleń i nieruchomość w M. zostanie podzielona zgodzie z treścią prowadzonych rozmów. Sprzedaż udziału w nieruchomości osobie trzeciej niewątpliwie te uzgodnienia zniweczyła, zatem wpływała na uprawnienia W. C. (1) wynikające z przepisów o dziale spadku. Stąd też – w ocenie sądu – umowa z 12 października 2015 r. – choć ważna i dopuszczalna (J. C. (1) w istocie „mógł” tę umowę zawrzeć z K. G. (1)), to jednak była bezskuteczna względem W. C. (1). W konsekwencji dział spadku może zostać przeprowadzony tak, jakby rozporządzenia udziałem nie było (E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, w: J. Gudowski, Komentarz KC, t. 6, 2017, art. 1036, Nt 4; M. Kłos, Rozporządzenie, s. 57). "Jeżeli więc w dziale spadku cały przedmiot, w którym spadkobierca (bez zgody współspadkobierców) zbył swój udział, sąd przyzna na własność innemu spadkobiercy, to uprawnienia nabywcy udziału ograniczą się do żądania spłaty pieniężnej. Nie może jednak liczyć nawet tylko na spłatę, jeżeli zbywcy, po zaliczeniu dokonanych na jego rzecz darowizn (art. 1042 KC), nic już ze spadku się nie należy" (tak M. Pazdan, w: K. Pietrzykowski, Komentarz KC, t. 2, 2018, art. 1036, Nb 9–10; por. J. Pietrzykowski, w: Z. Resich i in., Komentarz KC, t. 1, 1972, s. 1962 i n.; E. Drozd, w: SPC, t. 4, 1986, s. 441; L. Stecki, w: J. Winiarz, Komentarz KC, t. 2, 1989, s. 894; M. Kłos, Wspólność, s. 97 i n.).

Apelacje od powyższego orzeczenia złożyli J. C. (1) i K. G. (1), uczestnicy zaskarżyli postanowienie w całości.

Zarówno J. C. (1) jak i K. C. wnosząc apelację zarzucili:

1. naruszenie przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na treść orzeczenia tj.:

a) art. 233 § 1 k.p.c. poprzez brak wszechstronnej oceny materiału dowodowego zebranego w sprawie i wadliwe przyjęcie, że umowa sprzedaży z dnia 12 października 2015 r., Repertorium A Nr (...), dotycząca udziału wynoszącego 1/2 części w prawie własności nieruchomości należącej do spadku po W. C. (2) i B. C., oznaczonej jako działki o numerze (...), położonej w M., dla której Sąd Rejonowy we W.prowadzi księgę wieczystą KW nr (...) jest bezskuteczna wobec W. C. (1), albowiem narusza ona przysługujące mu uprawnienia na podstawie przepisów o dziale spadku bowiem przed zawarciem ww. umowy sprzedaży W. C. (1) i J. C. (1) podejmowali konkretne rozmowy co do sposobu podziału nieruchomości, której byli współwłaścicielami („podzielili” nieruchomość na strefę A i B, wskazali na piśmie, która część ma przypaść któremu z braci), co powoduje, że W. C. (1) mógł oczekiwać, że J. C. (1) wywiąże się z tych ustaleń i nieruchomość w M. zostanie podzielona zgodzie z treścią prowadzonych rozmów, a sprzedaż udziału w nieruchomości osobie trzeciej niewątpliwie te uzgodnienia zniweczyła, zatem wpływała na uprawnienia W. C. (1) wynikające z przepisów o dziale spadku

podczas gdy przypuszczenia organu orzekającego są ewidentnie wadliwie i stanowią wyłącznie abstrakcyjne domniemania, jak również cechuje je sprzeczność z zasadami doświadczenia życiowego, albowiem J. C. (1) nie bez przyczyny zdecydował o sprzedaży przysługującego mu ww. udziału w prawie własności nieruchomości należącej do spadku po W. C. (2) i B. C., oznaczonej jako działki o numerze (...), położonej w M., dla której Sąd Rejonowy we W.prowadzi księgę wieczystą KW nr (...) z pominięciem W. C. (1), wszak nie mógł on dojść do porozumienia z bratem, a jego wolą było wyjście, choćby w części, ze współwłasności;

b) art. 618 § 1 k.p.c. w zw. z art. 685 k.p.c. poprzez ich błędne zastosowanie i orzeczenie postanowieniem wstępnym o uznaniu za bezskuteczną wobec spadkobiercy - W. C. (1) - umowy sprzedaży z dnia 12 października 2015 roku, Repertorium A Nr (...), dotyczącej udziału wynoszącego 1/2 części w prawie własności nieruchomości należącej do spadku po W. C. (2) i B. C., oznaczonej jako działki o numerze (...), położonej w M., dla której Sąd Rejonowy we W.prowadzi księgę wieczystą KW nr (...) podczas gdy przedmiotowa umowa, a w konsekwencji rozporządzenie przez J. C. (2) na rzecz K. G. (1) udziałem w przedmiocie należącym do spadku nie naruszało żadnego uprawnienia przysługującego W. C. (1) na podstawie przepisów o dziale spadku, co winno skutkować brakiem uwzględnienia żądania wnioskodawcy w tym zakresie i oddaleniem wniosku o uznanie za bezskuteczną wobec spadkobiercy - W. C. (1) - umowę sprzedaży z dnia 12 października 2015 roku, Repertorium A Nr (...), dotyczącą udziału wynoszącego 1/2 części w prawie własności nieruchomości należącej do spadku po W. C. (2) i B. C., oznaczonej jako działki o numerze (...), położonej w M., dla której Sąd Rejonowy we W. prowadzi księgę wieczystą KW nr (...);

2. naruszenie przepisów prawa materialnego, które miało istotny wpływ na treść orzeczenia tj. art. 1036 k.c. poprzez jego błędne zastosowanie i uznanie za bezskuteczną wobec spadkobiercy - W. C. (1) - umowę sprzedaży z dnia 12 października 2015 roku, Repertorium A Nr (...), dotyczącą udziału wynoszącego 1/2 części w prawie własności nieruchomości należącej do spadku po W. C. (2) i B. C., oznaczonej jako działki o numerze (...), położonej w M., dla której Sąd Rejonowy we W. prowadzi księgę wieczystą KW nr (...) podczas gdy przedmiotowa umowa, a w konsekwencji rozporządzenie przez J. C. (1) udziałem w przedmiocie należącym do spadku nie naruszało żadnego uprawnienia przysługującego W. C. (1) na podstawie przepisów o dziale spadku.

Wskazując na powyższe zarzuty apelujący wnieśli o:

1. zmianę postanowienia wstępnego w całości poprzez oddalenie wniosku o uznanie za bezskuteczną wobec spadkobiercy - W. C. (1) - umowę sprzedaży z dnia 12 października 2015 roku, Repertorium A Nr (...), dotyczącą udziału wynoszącego 1/2 części w prawie własności nieruchomości należącej do spadku po W. C. (2) i B. C., oznaczonej jako działki o numerze (...), położonej w M., dla której Sąd Rejonowy we (...) prowadzi księgę wieczystą KW nr (...)

oraz o:

2. obciążenie wnioskodawcy kosztami postępowania przed Sądem II instancji i zasądzenie na rzecz K. G. (1) zwrotu kosztów zastępstwa procesowego wg norm przepisanych i to z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się orzeczenia w niniejszej sprawie do dnia zapłaty.

K. G. (1) odpowiadając na apelację przychylił się do stanowiska wyrażonego w apelacji J. C. (1).

A. C. w odpowiedzi na złożone przez uczestników apelacje wniosła o ich oddalenie i obciążenie uczestników postępowania kosztami przed Sądem II instancji.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacje wniesione przez uczestników okazały się zasadne skutkowały zmianą zaskarżonego postanowienia poprzez jego uchylenie.

Sąd Okręgowy podziela ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd Rejonowy i przyjmuje je za własne.

W postanowieniu z dnia 21 lipca 2018 r. Sąd Najwyższy wskazał, że w postępowaniu nieprocesowym można na ogólnych zasadach (art. 318 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) wydać postanowienie wstępne, niemniej odpowiednie stosowanie w tym wypadku tej instytucji procesowej nie może oznaczać jej rozszerzenia w drodze nieuprawnionej wykładni.

Generalnie w judykaturze przyjmuje się, że ze względu na szczególny charakter normy art. 318 k.p.c. i będący skutkiem jego zastosowania podział postępowania na dwa stadia, norma ta musi być interpretowana ściśle, a jej odpowiednie stosowanie w postępowaniu nieprocesowym z tej przyczyny jest ograniczone. Stąd też rozstrzygnięcia dopuszczające odpowiednie zastosowanie art. 318 § 2 k.p.c. w postępowaniu nieprocesowym oparte są na kazuistycznej ocenie poszczególnych sytuacji i trudno jest poszukiwać na ich podstawie uogólnienia lub budować wzorzec pozwalający na ujednoliconą wykładnię (komentarz do art. 318 k.p.c. T. I red. Szanciło 2023, wyd. 2/Górski – System Informacji prawnej Legalis).

Podstawę do wydania postanowienia wstępnego w niniejszej sprawie stanowi art. 1036 k.c. Sąd Rejonowy słusznie doszedł do przekonania, że doszło do zbycia udziału w przedmiocie należącym do spadku, gdyż J. C. (1) sprzedał swój udział w nieruchomości, dla której prowadzona jest księga wieczysta (...). Umowa z 12 października 2015r., Rep. A nr (...)dotyczyła zbycia udziału w przedmiocie należącym do spadku. Poza sporem pozostawało też, że drugi ze spadkobierców – W. C. (1) - nie wyraził zgody na rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do spadku i podnosił w toku niniejszego postępowania, że czynność zbycia udziału w przedmiocie wchodzącym do spadku jest względem niego bezskuteczna.

Zdaniem Sądu odwoławczego nie zaistniały w niniejszej sprawie dostateczne przesłanki do wydania postanowienia wstępnego i rozstrzygnięcie w takim zakresie w jakim uczynił to Sąd I instancji, a to na skutek złożenia przez pierwotnego wnioskodawcę oświadczenia, że czynność zbycia udziału w przedmiocie wchodzącym do spadku jest względem niego bezskuteczna i domagania się uwzględnienia tej okoliczności w dziale spadku.

W ocenie Sądu Rejonowego rozstrzygnięcie w przedmiotowym zakresie mogło nastąpić w postanowieniu wstępnym, gdyż jest to spór o prawo – o którym mowa w art. 618 § 1 k.p.c., bądź też spór co do przynależności określonego przedmiotu do spadku (art. 685 k.p.c.). Argumentacji tej Sąd Okręgowy nie podziela. Nieuzasadnionej jest stwierdzenie, że na skutek wydania postanowienia wstępnego doszło do rozstrzygnięcia sporu o prawo bądź też sporu co do przynależności określonego przedmiotu do spadku. W postanowieniu z dnia 12 maja 2016 r., w sprawie IV CSK 477/15 Sąd Najwyższy wskazał, że nie stanowi sporu o przynależność określonego przedmiotu do spadku w rozumieniu art. 685 k.p.c., a więc o jego własność, spór wynikający z zarzutu któregokolwiek ze spadkobierców, że dokonane przez spadkobiercę rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do spadku bez zgody pozostałych spadkobierców jest bezskuteczne na podstawie art. 1036 k.c. Rozporządzenie przedmiotem należącym do spadku stanowi faktycznie rozporządzenie udziałem w tym przedmiocie. Sąd wskazał również, ze bezskuteczność dokonanego rozporządzenia, polega na tym, że sąd dokonujący działu spadku może traktować określony przedmiot jakby udział w nim nadal należał do współspadkobiercy, tj. przeprowadzić dział spadku tak jakby rozporządzenia nie było. Orzekając o bezskuteczności sąd nie uznaje w sentencji postanowienia działowego czynności za nie wywołującą skutków, ani też nie określa zakresu sankcji bezskuteczności, gdyż wynika ona z ustawy. Argumentację te Sąd Okręgowy podziela.

Artykuł 1036 k.c. przyznaje każdemu ze spadkobierców specyficzne uprawnienie, z którego może korzystać jeszcze przed działem spadku. W istocie skorzystanie z tego prawa prowadzi de facto do częściowego działu spadku.

Rozporządzenie przez spadkobiercę udziałem w przedmiocie należącym do spadku bez zgody pozostałych spadkobierców powoduje bezskuteczność takiego rozporządzenia w stosunku do spadkobiercy, który takiej zgody nie wyraził, o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku (art. 1036 zd. 2 k.c.).

Sama czynność rozporządzająca takim udziałem pozostaje zatem ważna jest jednak bezskuteczna w stosunku do spadkobiercy, który nie wyraził zgody na takie rozporządzenie. Na gruncie art. 1036 k.c. bezskuteczność dokonanego rozporządzenia polega na tym, że sąd dokonujący działu traktuje określony przedmiot tak, jakby udział w nim nadal należał do współspadkobiercy. Oznacza to, że dział należy przeprowadzić w ten sposób, jakby rozporządzenia nie było.

Trzeba wskazać, że art. 1036 k.c. przewiduje bezskuteczność względną działającą ex lege, gdzie wystarczające jest jedynie zgłoszenie przez jednego ze spadkobierców sprzeciwu wobec rozporządzenia przez innego spadkobiercę udziałem w przedmiocie należącym do spadku. Za uznaniem sankcji z art. 1036 k.c. za bezskuteczność względną działającą z mocy prawa wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z 24 stycznia 2008 r. (I CSK 362/07, OSNC 2009, Nr 3, poz. 46).

W myśl zdania drugiego art. 1036 k.c. bezskuteczność dokonanej czynności wystąpi jedynie wówczas, gdy rozporządzenie naruszałoby uprawnienia spadkobiercy przysługujące na podstawie przepisów o dziale spadku, co oznacza, że może ona wystąpić w stosunku do jednego ze współspadkobierców lub niektórych spośród nich, a także, że wystąpienie takiego skutku jest uzależnione od tego, aby w konkretnej sytuacji dokonane rozporządzenie godziło w interesy współspadkobiercy. Naruszenie uprawnień powinno zostać skonkretyzowane przez spadkobiercę podnoszącego zarzut bezskuteczności. Przy dziale spadku skuteczność nabycia, o którą chodzi w art. 1036 k.c., powinna być oceniana z uwzględnieniem hipotetycznego wyniku postępowania, które toczyłoby się z udziałem zbywcy, a zastosowanie przepisu wymaga porównania wyniku, którego mógłby oczekiwać zbywca także co do sposobu podziału, z żądaniem nabywcy.

Nadto należy wskazać, że skoro sankcja bezskuteczności przewidziana w art. 1036 k.c., wynika z mocy prawa, a nie z mocy orzeczenia sądu, orzekając o bezskuteczności, sąd nie uznaje w sentencji postanowienia działowego czynności za niewywołującej takiego skutku ani też nie określa zakresu sankcji bezskuteczności, gdyż wynika ona z ustawy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2016 r., IV CSK 477/15. OSNC- ZD 2018, nr 1, poz. 12). Ocena, czy zachodzą podstawy do zastosowania tej sankcji powinna być więc dokonana dopiero w orzeczeniu działowym obejmującym przedmiot, udział w którym był objęty rozporządzeniem, ponieważ rozporządzenie przez spadkobiercę jego udziałem w przedmiocie należącym do spadku, o którym mowa w art. 1036 k.c., nie prowadzi do ustania stosunku współwłasności co do tego przedmiotu spadku pomiędzy pozostałymi spadkobiercami. Nawet więc przyjęcie, że nie było podstaw do zastosowania sankcji przewidzianej w art. 1036 k.c. w stosunku do ocenianego rozporządzenia udziałem w spadku przez spadkobiercę nie powinno eliminować danego przedmiotu z działu spadku. Przedwczesna była zatem na obecnym etapie postępowania ocena, że rozporządzenie przez spadkobiercę jego udziałem w przedmiocie należącym do spadku jest bezskuteczne w rozumieniu art. 1036 k.c. wobec pierwotnego wnioskodawcy, tym bardziej, że aktualnie postępowanie toczy się z udziałem jego następców.

W toku postępowania wnioskodawca zmarł, obecnie uczestnikami postępowania są jego następcy prawni – spadkobiercy, których stanowisko wskazuje, że domagają się przyznania składników spadku w częściach odpowiadających dziedziczeniu. Sąd Rejonowy nie wskazał w jakim zakresie przedmiotowe rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do spadku narusza uprawnienia spadkobierców. Rozważania poczynione przez sąd w tym zakresie mają charakter wyłącznie teoretyczny.

W świetle powyższego Sąd Okręgowy doszedł do przekonania, że nie zachodziły dostateczne przesłanki do wydania postanowienia wstępnego w sprawie i zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób, że je uchylił (podstawa art. 386 § 1 k.p.c.).

Ocena, czy zachodzą podstawy do zastosowania tej sankcji powinna być więc dokonana przy uwzględnieniu stanowisk zainteresowanych uczestników co do sposobu działu spadku dopiero w orzeczeniu działowym obejmującym przedmiot i udział, którym był objęty rozporządzeniem. Nadto przy dokonywanym dziale spadku skuteczność nabycia, o którą chodzi w art. 1036 k.c., powinna być oceniana z uwzględnieniem hipotetycznego wyniku postępowania, które toczyłoby się z udziałem zbywcy, a zastosowanie przepisu wymaga porównania wyniku, którego mógłby oczekiwać zbywca także co do sposobu podziału, z żądaniem nabywcy.

Niniejsze postępowanie apelacyjne dotyczyło postępowania wstępnego a zatem nie zachodziły przesłanki do orzeczenia o kosztach postępowania w instancji odwoławczej winien i nich orzec Sad Rejonowy w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie. Zgodnie z art. 108 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. postanowienia o kosztach postępowania powinny zapadać dopiero w orzeczeniach końcowych.

Małgorzata Radomska – Stęplewska Alina Szymanowska Ryszard Małecki