II Ca 1843/23 - wyrok z uzasadnieniem Sąd Okręgowy w Poznaniu z 2024-07-25
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 lipca 2024 roku
Sąd Okręgowy w Poznaniu Wydział II Cywilny Odwoławczy
Przewodniczący sędzia Marcin Miczke
Protokolant p. o. stażysty Dorota Dreliszak
po rozpoznaniu 13 czerwca 2024 roku w Poznaniu
na rozprawie
sprawy z powództwa E. Ł.
przeciwko Bank (...) spółki akcyjnej z siedzibą w G.
o zapłatę
na skutek apelacji pozwanego
od wyroku Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu
z 3 sierpnia 2023 roku
sygn. akt I C 1236/20
1. oddala apelację,
2. zasądza od pozwanego na rzecz powoda 2.700 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się niniejszego rozstrzygnięcia o kosztach do dnia zapłaty tytułem zwrotu kosztów procesu za postępowanie apelacyjne.
Marcin Miczke
UZASADNIENIE
Pozwem z dnia 9 czerwca 2020 r. E. Ł. wniosła o zasądzenie od Banku (...) S.A. z siedzibą w G. kwoty 28.991,24 zł wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty oraz kwoty 5.552,57 CHF (franków szwajcarskich) wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty, nadto o zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki zwrotu kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według podwójnej stawki minimalnej oraz kwoty 17 zł tytułem zwrotu opłaty skarbowej od pełnomocnictwa.
Powódka uzasadniała, że zawarła z pozwanym umowę kredytu hipotecznego indeksowanego do waluty CHF (frank szwajcarski), przeznaczonego na finansowanie zakupu lokalu mieszkalnego w P.. Wskazywała na abuzywny charakter licznych klauzul występujących w przedmiotowej umowie, w szczególności dotyczących indeksacji kredytu do waluty CHF co w ocenie powodów prowadzi do wniosku, że klauzule te nie wiązały powódki. Opisała kilka możliwych skutków uznania wskazanych klauzul za abuzywne, włącznie z uznaniem umowy w całości za nieważną. Strona powodowa akcentowała fakt, że powódka nie została dostatecznie poinformowana o mechanizmie kredytu i ryzyku wynikającym z jego zawarcia, przez co została wprowadzona w błąd, w celu zawarcia z nią niekorzystnej umowy. Wysokość roszczenia została obliczona jako różnica pomiędzy sumą pobranych przez pozwany bank świadczeń w ramach wykonywania umowy kredytu w postaci rat kapitałowo – odsetkowych w okresie od dnia 1 czerwca 2010 r. do 1 lipca 2016 r w walucie PLN oraz od dnia 1 sierpnia 2016 do 17 lutego 2020 r. w walucie CHF a sumą rat jakie byłyby pobrane, gdyby pozwany bank stosował należycie umowę kredytu i nie stosował niewiążących powódkę klauzul indeksacyjnych wypłaconego kredytu (teoria salda w przypadku uznania nieważności umowy kredytu). Strona powodowa obszernie rozwinęła i uzasadniła swoje stanowisko.
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powódki na rzecz pozwanego zwrotu kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. Pozwany zakwestionował roszczenie zarówno co do zasady jak i co do wysokości. W uzasadnieniu obszernie odniosła się do argumentów pozwu, negując je i wskazując, ze postanowienia umowy nie są abuzywne i nie ma przesłanek do uznania umowy za nieważną. Pismem z dnia 15 lutego 2023 (data nadania), pozwany podniósł zarzut skorzystania z prawa zatrzymania świadczeń spełnionych przez powoda na rzecz banku, w przypadku uznania przez Sąd umowy za nieważną, do czasu spełnienia przez powódkę świadczeń spełnionych tytułem przedmiotowej umowy na jej rzecz.
Pismem z dnia 15 czerwca 2023 r. (data nadania) strona powodowa ostatecznie sprecyzowała żądanie pozwu wskazując zwrotu jakich rat i kiedy wpłaconych się domaga, przy założeniu uznania umowy za nieważną.
Wyrokiem z 3 sierpnia 2023 roku Sąd Rejonowy Poznań-Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu w pkt 1. zasądził od pozwanego Bank (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w G. na rzecz powódki E. Ł. 28.991,24 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od 21 lipca 2020 r. do dnia zapłaty i 5.552,57 CHF z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od 21 lipca 2020 r. do dnia zapłaty, w pkt 2. oddalił powództwo w pozostałej części, w pkt 3. zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 6.417 zł tytułem zwrotu kosztów procesu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się wyroku do dnia zapłaty.
Apelację złożył pozwany, zaskarżając wyrok w całości. Zarzucił Sądowi Rejonowemu:
1. naruszenie przepisów prawa materialnego - art. 385 1 § 1, § 2 i § 3 k.c. w zw. z art. 3 ust. 1 i art. 4 ust. 2 i art. 6 ust. 1 Dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich 1 (dalej jako: „Dyrektywa 93/13”) polegające na ich błędnej wykładni oraz art. 385 2 k.c. polegające na jego niezastosowaniu i błędnym przyjęciu, że:
(i) klauzula indeksacyjna może być badana pod kątem abuzywności z powołaniem na abuzywność odesłania do Tabeli Kursów Walut (klauzulę przeliczeniową) - mimo, że są to całkowicie odrębne warunki umowne, klauzula ryzyka (indeksacyjna) określa główne świadczenie stron, jest jednoznaczna, a nadto została indywidualnie uzgodniona;
(ii) klauzula indeksacyjna jest niejednoznaczna - mimo, iż powodowi udzielono informacji pozwalających mu na oszacowanie istotnych konsekwencji ekonomicznych umowy, a sama informacja o sposobie ustalania Tabeli Kursów Walut nie jest informacją „istotną” dla konsumenta;
(iii) można orzec upadek (nieważność) umowy z uwagi na klauzule abuzywne - mimo, że powód nie został wyczerpująco poinformowany przez Sąd o skutkach zawarcia w umowie klauzul abuzywnych, w tym w szczególności o konkretnych skutkach uznania Umowy Kredytu za nieważną (trwale bezskuteczną);
(iv) postanowienia dotyczące Tabeli Kursów Walut rażąco naruszają interes powoda, mimo braku dokonania odrębnej oceny tej przesłanki względem powoda;
a w konsekwencji niewłaściwe zastosowanie art. 385 1 § 1 k.c. poprzez błędne przyjęcie, że postanowienia Umowy Kredytu kształtują prawa i obowiązki powoda w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, naruszając jego interesy i to w sposób rażący - mimo że postanowienia te oceniane na dzień zawarcia Umowy przesłanek tych nie spełniają, a ryzyko kursowe przyjęte przez Kredytobiorcę rekompensowane było dodatkowymi korzyściami (niższym oprocentowaniem), dlatego też Bank na dzień zawierania Umowy mógł racjonalnie się spodziewać, że konsument przyjąłby takie warunki również w drodze negocjacji indywidualnych;
2. naruszenie przepisów prawa materialnego - art. 385 1 § 1 i § 2 k.c. w zw. z art. 65 § 1 i § 2 k.c. - w związku z art. 6 ust. 1 oraz art. 7 ust. 1 Dyrektywy 93/13 poprzez ich błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że nie istnieje możliwość usunięcia z umowy jedynie warunku dotyczącego marży, podczas gdy prawidłowa wykładnia § 17 Umowy, na potrzeby art. 385 1 § 1 k.c., uwzględniająca treść i cel Umowy, powinna skutkować przyjęciem, że:
(i) § 17 Umowy zawiera dwa odrębne obowiązki tj. (i) obowiązek przeliczenia CHF na PLN według kursów średnich NBP oraz (ii) obowiązek zapłaty marży;
(ii) oba te obowiązki: (i) mają inną treść normatywną; (ii) pełnią inne funkcje; oraz (iii) nie są ze sobą nierozerwalnie związane, a w konsekwencji stanowią odrębne zobowiązania umowne, które mogą być przedmiotem indywidualnej kontroli pod kątem ich nieuczciwego (niedozwolonego) charakteru, zgodnie z wiążącymi wytycznymi zawartymi w wyroku TSUE z dnia 29 kwietnia 2021 roku, wydanego w sprawie C-19/20 - Bank (...) ("Wyrok TSUE");
(iii) usunięcie z umowy jedynie warunku dotyczącego marży wypełnia cele Dyrektywy 93/13, jako że: (i) przywraca zachwianą równowagę kontraktową, pozwalając na dalsze obowiązywanie umowy, (ii) efekt odstraszający jest realizowany poprzez Ustawę z dnia 29 lipca 2011 roku o zmianie ustawy - Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw (tzw. Ustawa antyspreadowa), a nadto jest wywierany na przedsiębiorców już poprzez zwykły brak stosowania nieuczciwych warunków wobec konsumentów (wyeliminowanie tych warunków);
a która to wykładnia i możliwość usunięcia jedynie warunku dotyczącego marży została
potwierdzona w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 1 czerwca 2022 r. II CSKP 364/22
3. naruszenie przepisów prawa materialnego - art. 385 1 § 1 i § 2 k.c. oraz art. 4 ustawy o zmianie ustawy z dnia 29 lipca 2011 r. - Prawo bankowe (dalej: Ustawa antyspreadowa) i w zw. z art. 385 2 k.c. poprzez ich niezastosowanie i nieuwzględnienie stanu wprowadzonego Ustawą antyspreadową przy ocenie celowości stosowania przez Sąd sankcji dla zachęcenia banków do umieszczania w umowach kredytu postanowień dotyczących ustalania kursów walut;
4. naruszenie przepisów prawa materialnego - art. 358 § 1 i § 2 k.c. w zw. z art. 3 k.c. oraz art. 69 ust. 3 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe4 polegające na ich niezastosowaniu oraz art. 3852 k.c. poprzez jego błędną wykładnię - w zw. z art. 6 ust. 1Dyrektywy 93/13/EWG poprzez nieuzupełnienie luki powstałej wskutek uznania postanowień za abuzywne za pomocą wskaźnika o charakterze dyspozytywnym, jakim w dacie zawarcia Umowy był kurs średni NBP, korzystający z domniemania uczciwości jako odzwierciedlający normę ustawową z art. 358 § 2 k.c.;
5. naruszenie przepisów prawa materialnego - art. 58 § 1 i § 3 k.c. oraz w zw. z art. 69 ust. 1 i 2 Prawa bankowego (w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy - Prawo bankowe)5 poprzez ich błędną wykładnię, art. 69 ust. 2 pkt. 4a Prawa bankowego polegające na jego zastosowaniu i nieprawidłowe przyjęcie, że Umowa Kredytu jest nieważna z uwagi na:
(i) nieokreśloność świadczenia wynikającą z rzekomej możliwości jednostronnego i dowolnego określenia świadczenia powoda przez Bank, a także obciążenia Kredytobiorcę ryzykiem kursowym;
(ii) brak objęcia przez strony konsensem elementów przedmiotowo istotnych umowy;
mimo, iż (i) Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 maja 2021 r. przesądził, że abuzywność wiąże się z sankcją bezskuteczności zawieszonej, (ii) konstrukcja umowy kredytu indeksowanego i sposób określenia w nich świadczenia Kredytobiorcy zostały zaakceptowane w Ustawie antyspreadowej, a w dacie zawarcia umowy nie obowiązywał art. 69 ust. 2 pkt. 4 a Prawa bankowego;
6. naruszenie przepisów prawa materialnego - art. 410 § 1 i § 2 k.c. w zw. z art. 405 k.c. polegające na ich błędnym zastosowaniu i nieprawidłowym przyjęciu, iż świadczenia spełnione przez powoda na rzecz Banku stanowiły świadczenie nienależne, mimo że znajdowały one podstawę w łączącym strony stosunku prawnym;
7. naruszenie przepisów prawa materialnego - art. 481 § 2 w zw. z § 1 k.c. poprzez jego błędne zastosowanie i zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda odsetek ustawowych za opóźnienie liczonych od kwoty 5.552,57 CHF. w sytuacji gdy regulacja art. 481 § 1 i 2 k.c. dotyczy świadczeń pieniężnych wyrażonych w walucie polskiej (stopa referencyjna Narodowego Banku Polskiego i 5,5 punktów procentowych), a zatem brak jest jakichkolwiek podstaw do uwzględnienia tak sformułowanego roszczenia odsetkowego dla waluty obcej (CHF) albowiem funkcję waloryzacyjną odsetek za opóźnienie w tym wypadku spełnia wyrażenie świadczenia w samej walucie obcej, która to jest weryfikowana średnim kursem NBP, a zatem wierzycielowi przysługuje prawo do skorzystania z uprawnienia stypizowanego w art. 358 § 3 k.c. i dochodzenia następnie odsetek za opóźnienie w trybie art. 481 § 1 i 2 k.c., albo do dochodzenia świadczenia pieniężnego stricte w walucie obcej które per se pełni funkcję waloryzacyjną;
8. naruszenie przepisów prawa materialnego - art. 481 § 1 k.c. w zw. 455 k.c. poprzez błędne zastosowanie i przyjęcie, że roszczenia powoda stały się wymagalne w terminie 14 dni od doręczenia pozwanemu pozwu nie uwzględniając przy tym właściwości zobowiązania, którą - zgodnie z Uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2021 r. w sprawie III CZP 6/21 należy wykładać w ten sposób, iż wymagalność świadczenia zostaje zdeterminowana przez złożenie przez powoda oświadczenia o świadomości skutków nieważności Umowy Kredytu, które w przedmiotowej sprawie, choć w bardzo lakoniczny sposób, zostało przez Sąd I instancji odebrane w dniu 8 marca 2021 r., a w konsekwencji błędne określenie momentu naliczania przez Sąd odsetek za opóźnienie;
9. naruszenie przepisów prawa materialnego - art. 496 k.c. w zw. z art. 497 k.c. polegające na ich niezastosowaniu i nieuwzględnieniu podniesionego przez pozwanego zarzutu prawa zatrzymania, podczas gdy (i) w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2021 r. III CZP 6/21 przesądzono, iż rozliczenie uznanej za nieważną (trwale bezskuteczną) umowy kredytu z uwagi na klauzule abuzywne następuje w oparciu o tzw. teorię dwóch kondykcji, a Bankowi przysługuje dla ochrony jego interesów prawo zatrzymania; (iii) do skutecznego skorzystania z prawa zatrzymania nie jest konieczne, aby wierzytelność Banku była wymagalna - a w konsekwencji naruszenie art. 481 § 1 k.c. polegające na jego błędnym zastosowaniu i bezzasadnym zasądzeniu od pozwanego na rzecz powoda odsetek ustawowych za opóźnienie w zapłacie, mimo skutecznego skorzystania przez Bank z zarzutu zatrzymania;
10. naruszenie przepisów postępowania, mające istotny wpływ na wynik sprawy:
a) art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c. i art. 231 k.p.c. poprzez brak wszechstronnego rozważenia całości zgromadzonego materiału dowodowego polegającego na:
(i) zmarginalizowaniu zeznań świadków K. F., W. Z., dokumentu zawierającego pytania i odpowiedzi M. C. poczynieniu ustaleń sprzecznych ze wskazanymi powyżej dowodami oraz znaczenia dokumentów złożonych do akt sprawy, w tym: (a) Umowy Kredytu; (b) oświadczenia o ryzyku i rezygnacji z kredytu w PLN; (c) Informacji dla Klientów (...)Banku ubiegających się o kredyt hipoteczny indeksowany do waluty obcej; (d) (...) Bank S.A.; (e) Przykładowych wydruków z kalkulatora kredytowego okazywanego kredytobiorcy przez doradcę kredytowego przy przedstawianiu oferty kredytowej Banku; (f) Decyzji nr (...) komitetu (...) Banku (...) S.A. z dnia 11 grudnia 2009 r.; (g) przykładowych umów kredytu zawartych przez pozwanego;
(ii) wyciągnięciu przez Sąd błędnych i sprzecznych konkluzji z zebranym w sprawie materiałem dowodowym;
b) art. 235 2 § 1 pkt. 2 i 5 k.p.c. w zw. z art. 278 k.p.c. polegające na pominięciu postanowieniem wydanym na posiedzeniu niejawnym w dniu 27 lutego 2023 r. powołanego przez pozwanego dowodu z opinii biegłego sądowego na fakty wskazane w odpowiedzi na pozew, co w konsekwencji doprowadziło do błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia, iż:
(i) powód nie został należycie poinformowany o ryzyku: Przed zawarciem umowy pośrednik kredytowy wytłumaczył powódce ogólnie na czym polega mechanizm indeksacji, dla powódki najważniejszy był fakt, że oferta przewidywała niską ratę i tak rozumiała role franka szwajcarskiego w umowie, (str. 3 uzasadnienia Wyroku); Powódce zostało zaprezentowane historyczne kształtowanie się kursu waluty CHF, zaznaczono również, że kurs CHF będzie miał wpływ na wysokość miesięcznej raty, jednak powódka nie zdawała sobie sprawy, że kurs CHF będzie miał wpływ na wysokość całego zobowiązania, (str. 3 uzasadnienia Wyroku);
(ii) powód nie miał możliwości negocjowania umowy: Powódka nie miała faktycznej możliwości negocjowania warunków umowy kredytu, (str. 3 uzasadnienia Wyroku);
(iii) zostały naruszone dobre obyczaje i rażąco naruszone interesy powoda: W ocenie Sądu zakwestionowane postanowienia kształtowały prawa i obowiązki powódki, jako konsumenta, w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jej interesy. (str. 8 uzasadnienia Wyroku);
- które to naruszenia miały istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, w tym w szczególności dla dokonania prawidłowej oceny, czy kwestionowane przez powoda klauzule mogą zostać uznane za postanowienia niedozwolone, a w dalszej kolejności - do błędnego wniosku, że Umowa Kredytu jest nieważna, a poszczególne jej postanowienia są niezgodne z dobrymi obyczajami oraz naruszają interes klienta w sposób rażący.
Apelujący wniósł o:
1. uchylenie wyroku Sądu Rejonowego Poznań-Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu w zaskarżonej części i przekazanie temu Sądowi sprawy do ponownego rozpoznania w tej części wraz z pozostawieniem temu Sądowi orzeczenia co do kosztów procesu za obie instancje, w tym kosztów zastępstwa procesowego - o zasądzenie których według norm przepisanych w postępowaniu apelacyjnym od powoda na rzecz pozwanego wnoszę;
ewentualnie o:
2. zmianę zaskarżonego wyroku Sądu Rejonowego Poznań Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu w zaskarżonej części poprzez oddalenie powództwa w całości;
3. zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych.
Pozwany wniósł także, w związku z zarzutem naruszenia prawa procesowego, w ślad za złożonym na podstawie art. 162 k.p.c. w dniach 27 lutego 2023 r. i 11 maja 2023 r. zastrzeżeniami do protokołu, na podstawie art. 380 k.p.c. o rozpoznanie przez Sąd II instancji postanowienia, które nie podlegało zaskarżeniu, tj. postanowień Sądu wydanych na rozprawie w dniach 27 lutego 2023 r. i 11 maja 2023 r. co do przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego w celu wykazania wszystkich faktów zawnioskowanych przez pozwanego i wnoszę o przeprowadzenie przez Sad II instancji ww. dowodu - celem wykazania faktów wskazanych przez pozwanego.
W piśmie z 11.10.2023 r. pozwany na wypadek uznania umowy kredytu za nieważną wniósł o dowód z oświadczenia powódki o potrąceniu swojej wierzytelności z wierzytelnością powódki.
Powodowie wnieśli o oddalenie apelacji i zasądzenie od pozwanego zwrotu kosztów procesu za postępowanie apelacyjne, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych z ustawowymi odsetkami za opóźnienie. Oprócz obszernego odniesienia się do zarzutów apelacji wyjaśnili także, że potrącenie nie obejmuje kwot dochodzonych w tym procesie.
Sąd Okręgowy zważył, co następuje:
Apelacja jest bezzasadna.
Sąd Okręgowy podziela ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego i przyjmuje za własne (art.382 k.p.c.), za wyjątkiem ustalenia, że powódce przedstawiono historyczne kształtowanie się kursów CHF, nie ma bowiem na to żadnych przekonujących dowodów. Sąd Okręgowy podziela ocenę dowodów Sądu Rejonowego. Nie podziela oceny prawnej co do tego, że umowa jest nieważna na podstawie art.58 § 1 k.c. Natomiast podziela ocenę, że ostatecznie umowa jest nieważna, gdyż znajdują się w niej postanowienia abuzywne, po wyeliminowaniu których umowy nie można utrzymać w mocy, przy braku możliwości ich zastąpienia przepisami prawa pozytywnego.
Dodatkowo ustalone przez Sąd Okręgowy fakty:
Pozwany złożył do Sądu Okręgowego w Poznaniu powództwo o zasądzenie zwrotu wypłaconej kwoty kredytu, czyli 218.000 zł. E. Ł. złożyła w piśmie z 30.10.2023r. oświadczenie o potrąceniu kwot 127.458,30 zł i 22.894,92 CHF tytułem nienależnie zapłaconych rat kredytu z kwotą wypłaconego przez pozwanego kredytu 218.000 zł. Powódka zaznaczyła, że potrąceniem nie są objęte kwoty dochodzone w sprawie I C 1236/20. (dowody: odpowiedź na pozew w sprawie I C 1236/20 i oświadczenie o potraceniu k.1086v-1087, k.1127).
Sąd Okręgowy oddalił wniosek pozwanego o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego z dziedziny bankowości (finansów) i rachunkowości. Odnośnie dowodu z opinii biegłego to tezy powołane przez pozwanego w odpowiedzi na pozew w pkt J. nie mają znaczenia dla rozstrzygnięcia. Dotyczą bowiem po pierwsze etapu wykonania umowy (ustalania kursów w Tabelach kursowych, przeliczania rat kredytu spłacanych przez powódkę), a abuzywność postanowień umownych oceniana jest na czas zawierania umowy – art.385 ( 2) k.c. Po drugie dotyczą ekonomicznego uzasadnienia praktyk pozwanego stosowania spreadu, finansowania akcji kredytowych i pozyskiwania środków finansowych w walucie obcej, wyjaśnienia, na czym polega działalność pozwanego na rynku kredytowym, zasadności uzyskiwanego wynagrodzenia, rodzajów kursów walutowych, różnic między kredytem walutowym i złotowym w przypadku gdyby powódka zaciągnęła kredyt w PLN, zabezpieczania ryzyka działania banku w związku z udzielaniem kredytów. Nie dotyczą więc etapu kontraktowania, udzielania powódce informacji o ryzyku zmiany kursu CHF do PLN, wyjaśniania jej kwestii działania spreadu oraz tego, w jaki sposób pozwany ustala kursy walut w Tabeli kursowej. Nie mają więc znaczenia dla oceny, czy postanowienia umowy dotyczące ustalania kursów CHF do PLN w Tabeli kursowej mają charakter niedozwolony.
Sąd Rejonowy prawidłowo ocenił zeznania świadków K. F. i W. Z.. Świadek K. F. to jedynie pośrednik kredytowy i nie pamiętała szczegółów zawierania przedmiotowej umowy. Świadek W. Z. zeznawał natomiast jedynie na okoliczność procedur funkcjonujących w Banku w czasie zawierania przez powódkę umowy. Stąd ich zeznania nie mogą wiele wnieść dla ustalenia konkretnych faktów dotyczących procesu zawierania umowy, zakresu udzielonych powódce informacji i wyjaśnień odnośnie ryzyka kursowego, sposobu ustalania przez bank kursów kupna i sprzedaży CHF do PLN oraz mechanizmu wyliczania spreadu walutowego. Pozwany cytuje część zeznań obu świadków. Z zeznań świadka F. wprost wynika, że nie pamięta powódki, stąd trudno na ich podstawie ustalić, jakie konkretnie informacje przekazywała powódce i jakie konkretnie symulacje i ulotki informacyjne jej przekazywała. Świadek zeznawała ogólnie, co przedstawia klientom ubiegającym się o kredyt nominowany do waluty obcej, a nie o tym, co przedstawiała powódce. Sama powódka zeznała, że nie pokazywano jej żadnych symulacji kształtowania się kursów CHF do PLN , nie informowano jej o zasadach ustalania kursów w tabelach kursowych pozwanego oraz o tym, co to jest spread walutowy. Z wniosku kredytowego oraz z treści umowy podpisanych przez powódkę nie wynika, aby pozwany bądź działający w jego imieniu pośrednik kredytowy udzielili powódce informacji o ryzyku kursowym, możliwych zmianach kursów CHF do PLN, o zasadach ustalania kursów w Tabelach kursowych, o spreadzie walutowym. Ustalenie więc Sądu Rejonowego, że powódce przedstawiono historyczne kształtowanie się kursów CHF, nie ma uzasadnienia w dowodach. Nawet jednak oparcie się na zeznaniach świadka F. i ustalenie, że pokazywała powódce, jak każdej innej klientce, wykresy obrazujące historyczne kształtowanie się CHF do PLN niewiele zmieni. Świadek zeznała, że historyczne wykresy były pokazywane, ale były one „niewymierne” (zapewne powinno być „niewspółmierne” albo „nieadekwatne”) do tego, co się działo w przyszłości (k.1019v, i dalej, że nie można było przewidzieć, że kurs franka wzrośnie dwukrotnie. Zatem pomijając to, że na podstawie zeznań świadka nie można ustalić, jaką historię obejmowały wykresy, to można jednak przyjąć, że przedstawione zmiany kursów nie były nawet dwukrotne, ale niższe.
Pozwany wskazuje, że zeznania tych świadków w połączeniu z dokumentami przez niego przedstawionymi, głównie obrazującymi procedury, jakie wprowadzono u pozwanego w związku z procesem udzielania kredytów w walucie obcej oraz ulotek dla klientów i kalkulatorów wskazuje na zasadność zastosowania art.231 k.p.c. i przyjęcia, że powódka została prawidłowo i w sposób pełny poinformowana o ryzyku kursowym i kredytowym. Sąd Okręgowy tej oceny nie podziela. Takie rozumowanie sprowadzałoby się do wniosku, że wystarczy wprowadzić procedury, wydrukować ulotki i zawnioskować o przesłuchanie na te okoliczności własnych pracowników, by w każdym procesie udowodnić na tej podstawie fakty, które z nich nie wynikają, czyli to, w jaki sposób przebiegały konkretne rozmowy z konkretnymi klientami i o czym ich informowano. Innymi słowy, wprowadzenie procedur w połączeniu z ulotkami i zeznaniami świadków, nadto w połączeniu z profesjonalnym charakterem działania banku może świadczyć co najwyżej o uprawdopodobnieniu udzielenia klientom stosownych informacji, a nie o udowodnieniu konkretnych faktów. Odnośnie natomiast dowodu z zeznań świadka M. C. to został on przez pozwanego cofnięty, a zamiast tego przedłożony został dokument prywatny z zeznań złożonych przez tę osobę w innym postępowaniu. Słusznie Sąd Rejonowy ocenił treść dokumentu jako nieprzydatną dla rozstrzygnięcia, gdyż informacje zawarte w dokumencie nie dotyczą procesu kontraktowania z powódką, ale wyjaśniania mechanizmu indeksacji i ustalania kursów w Tabeli kursowej, a nie okoliczności nie mają znaczenia dla rozstrzygnięcia.
Apelujący zarzucił, że z zeznań świadka Z. i przykładowych umów kredytu wynika, że klienci, a więc i powódka mieli możliwość negocjowania umowy. Ogólna możliwość negocjowania umowy nie wyjaśnia, czy i w jakim zakresie taką możliwość miała powódka. Z zeznań świadka F. wynika, że nie było możliwości negocjowania umowy. Ogólne więc zeznania świadka Z. niczego w tym zakresie nie wnoszą. Realny bowiem wpływ na treść umowy przyjmowanej z wzorca jest niewielki, co wynika z zasad doświadczenia życiowego i logicznego rozumowania. O rzeczywistym wpływie konsumenta na treść umowy można mówić wtedy, gdy np. konkretne postanowienia umowne zostały sformułowane przez konsumenta i włączone do umowy na jego żądanie, bądź też gdy postanowienia umowne były przedmiotem negocjacji pomiędzy konsumentem a przedsiębiorcą, a konsument miał realny wpływ na ich treść i zdawał sobie z tego faktu sprawę. Z rzeczywistym wpływem nie jest równoznaczny fakt, że konsument znał i rozumiał treść postanowienia (tak M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, 2013, s. 762–763, cytowane trafnie w tezie 12. Komentarza do art.385 1 KC Gutowski Legalis). Pozwana nie udowodniła, aby jakieś postanowienia umowy były przedmiotem negocjacji indywidualnych bądź, aby jakieś postanowienia zostały wprowadzone do umowy na żądanie powódki. Wpisanie do wzorca umowy w § 11 ust.4, że kredytobiorca oświadcza, że postanowienia niniejszej umowy zostały z nim indywidualnie uzgodnione, w tym kontekście samo w sobie stanowi postanowienie niedozwolone. Pozwany wprowadził bowiem w błąd powódkę co do tego, w jakich wypadkach postanowienia można uznać za indywidualnie uzgodnione, jednocześnie zawierając z nią umowę na podstawie wzorca nienegocjowanego, na który powódka nie miała jakiegokolwiek wpływu. Dość przypomnieć, że projekt umowy podpisany już przez przedstawicieli pozwanego został przekazany pośrednikowi kredytowemu F. celem podpisania przez powódkę.
Niezasadny jest zarzut naruszenia przez Sąd Rejonowy art.385 ( 1) § 1-3 w zw. z art.3 ust.1, 4 ust.2, 6 i 7 6 dyrektywy 93/13 EWG. Nie ma podstaw do sztucznego wyodrębniania klauzuli indeksacyjnej od klauzuli przeliczeniowej i klauzuli ryzyka kursowego. Mechanizm indeksacji jest jeden, a do jego stosowania istotne znaczenie mają kursy CHF do PLN kształtowane w Tabelach kursowych banku. Działanie klauzuli indeksacyjnej, powiązane z ustalaniem kursów CHF do PLN, kształtuje główne świadczenia konsumenta – wysokość rat kredytu. Z klauzulą indeksacyjną i ustalaniem kursów w Tabelach wiąże się nieodmiennie ryzyko kursowe. Nie byłoby go, gdyby nie indeksacja i każdorazowe ustalanie kursów na potrzeby ustalenia wartości kolejnych rat kredytowych. Klauzula indeksacyjna nie została indywidualnie uzgodniona, bo powódka przyjęła ją na podstawie wzorca sporządzonego przez powoda. Jak wskazuje się w doktrynie, konsument nie ma rzeczywistego wpływu na treść danego postanowienia, jeśli przedsiębiorca przedstawił mu kilka wariantów brzmienia danej klauzuli umownej, spośród których konsument miałby wybrać jedną. (teza 13 do art.385 KC Komentarz Gutowski cyt. wyżej) Podobnie wybór kredytu indeksowanego do waluty obcej nie oznacza, że powódka miała wpływ na sam mechanizm indeksacji i kształtowanie się kursów CHF do PLN w Tabelach kursowych pozwanego. Nie można zgodzić się z twierdzeniem, że informacja o sposobie ustalania kursów w tabeli kursowej banku nie jest istotna dla konsumenta. Kursy kształtują wszak wysokości poszczególnych rat kredytu, które konsument spłaca wobec banku, nadto saldo kredytu w PLN, a powódka przez długi czas w tej walucie kredyt spłacała, o spłatę w PLN się umawiała zgodnie z zasadą, że uzyskuje dochody w tej walucie.
Osią apelacji jest twierdzenie pozwanego, że § 17 umowy zawiera dwie odrębne normatywnie treści, gdyż po pierwsze zobowiązuje powódkę do zapłaty marży i po drugie ustanawia mechanizm przeliczenia CHF do PLN z odwołaniem do średniego kursu NBP. Zdaniem pozwanego eliminacja postanowienia o marży banku jest możliwa i nie spowodowuje istotnej zmiany istoty warunku umownego, a usunięcie postanowień o przeliczeniach kursowych z odwołaniem do średnich kursów NBP skutkowałoby usunięciem postanowień uczciwych. Pozwany odwołuje się do wyroku TSUE C-19/20. Z jego treści wynika, że wykładni art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy dokonywać w ten sposób, że z jednej strony nie stoją one na przeszkodzie temu, by sąd krajowy usunął jedynie nieuczciwy element warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, w wypadku gdy zniechęcający cel tej dyrektywy jest realizowany przez krajowe przepisy ustawowe regulujące korzystanie z niego, o ile element ten stanowi odrębne zobowiązanie umowne, które może być przedmiotem indywidualnej kontroli pod kątem nieuczciwego charakteru. Z drugiej strony, przepisy te stoją na przeszkodzie temu, by sąd odsyłający usunął jedynie nieuczciwy element warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, jeżeli takie usunięcie sprowadzałoby się do zmiany treści tego warunku poprzez zmianę jego istoty, czego zbadanie należy do tego sądu. TSUE pozostawia więc sądowi krajowemu ocenę, czy w danej sprawie na bazie konkretnej umowy może być usunięty jedynie element warunku umownego. Apelujący odwołuje się także do wyroku SN w sprawie II CSPK 364/22. Sąd Okręgowy nie podziela stanowiska zawartego w jego uzasadnieniu o odmiennej treści normatywnej postanowienia umownego dotyczącego marży banku w odniesieniu do ustalania kursu franka szwajcarskiego. Nadto nie podziela stanowiska, że ingerencja w tym zakresie jest wystarczająca dla osiągnięcia celu w postaci postawienia konsumenta w takiej sytuacji faktycznej i prawnej, jak gdyby nieuczciwy warunek w umowie nie został zastrzeżony.
Lektura § 17 umowy kredytu wskazuje, że nie zawiera ono dwóch rozdzielnych normatywnie treści. Zawiera jedną taką treść, to jest nakaz stosowania do wyliczenia salda kredytu w PLN (w zw. z § 7 ust.2) i rat kredytu w PLN (w zw. z § 10 ust.6 umowy kredytu) kursów ustalanych w Tabelach kursowych banku. Pozwany ustalał kurs kupna i kurs sprzedaży, na każdy z nich składał się średni kurs złotego do danych walut ogłoszony w tabeli kursów średnich NBP minus bądź plus (w zależności od rodzaju kursu – kupna bądź sprzedaży) oraz marża banku. Marża banku stanowiła jeden ze składników kształtowania się kursu kupna i kursu sprzedaży, a nie odrębne postanowienie umowne nakazujące zapłacić powódce na rzecz pozwanego kwotę marży. Z umowy ani z uzgodnień stron na etapie kontraktowania nie wynika wielkość marży banku przy ustalaniu kursów CHF do PLN. To z jednej strony oznacza, że w pozwany miał możliwość dowolnego kształtowania kursów, bez oparcia o jasne i zrozumiałe dla konsumenta kryteria, a więc dowolnego kształtowania wielkości salda kredytu wyrażonego w PLN i rat kredytu w tej walucie. Z drugiej strony podważa twierdzenia o samodzielności postanowienia o marży, bo jeśli miałoby ono samodzielny byt, to z umowy powinno wynikać, jakie kwoty marży powódka wina płacić pozwanemu i z jakiego tytułu. Marża dotyczy ustalenia kursów w Tabeli kursowej banku i jest związana integralnie z samymi kursami sprzedaży i kupna, a nie z odrębnym świadczeniem konsumentki, jakie miałoby wynikać z umowy. Usunięcie marży banku skutkowałoby zmianą istoty warunku umownego. Eliminowałyby istotny dla Banku element warunku, bez którego bank nie zawarłby umowy. Bank bowiem w Tabeli kursowej kształtuje kursy sprzedaży i kupna obowiązujące dla wszelkich transakcji z użyciem walut obcych. W Tabeli kursowej Bank nie przedstawia wszak kursów średnich NBP, ale swoje kursy służące do rozliczania transakcji. To te kursy, a nie średnie kursy NBP, są podstawą rozliczeń Banku z klientami, w tym powódką. Nadto z § 7 ust.2 i § 10 ust.6 umowy kredytu wynika, że zastosowanie do przeliczeń mają kursy odpowiednio kupna i sprzedaży zawarte w Tabeli kursowej banku, a nie kurs NBP. Eliminacja postanowień o marży z § 17 umowy nie zmieni postanowień § 7 ust.2 i § 10 ust.6 umowy. Jakie zatem kursy prezentowane w Tabeli kursowej pozwanego będą stosowane w razie eliminacji marży? Tabela banku zawiera jego kursy, a nie kursy NBP. Przyjęcie argumentacji pozwanego musiałoby skutkować ingerencją w treść § 7 ust.2 i § 10 ust.6 przez zmianę treści umowy, a nie tylko proste pominięcie postanowienia abuzywnego zgodnie z art.385 1 § 1 k.c. (postanowienia nie wiążą konsumenta, bez ingerencji w pozostałą treść umowy). Ta ingerencja musiałaby polegać na wpisaniu do § 7 ust.2 i § 10 ust.6 umowy innej treści, niż one zawierają. Do pierwszego postanowienia, że wypłacona każdorazowa kwota złotych polskich zostanie przeliczona na walutę, do której indeksowany jest kredyt według średniego kursu NBP ogłaszanego w tabeli tego banku (NBP) obowiązującego w dniu dokonywania wypłaty przez bank (pozwanego) i wpisanie do drugiego postanowienia analogicznej treści, zastępując postanowienia o przeliczaniu według kursów kupna i sprzedaży publikowanych w Tabeli kursów kupna/sprzedaży dla kredytów hipotecznych publikowanych przez Bank (pozwanego). Taki zabieg jest przeciwny prostemu skutkowi, jaki ma wynikać dla konsumenta z bezskuteczności postanowienia abuzywnego i utrzymania umowy bez zmian w pozostałym zakresie. Utrzymanie umowy w pozostałym zakresie (§ 7 ust.2 i § 10 ust.6) nie doprowadzi do stanu, w jakim powódka znajdowałaby się, gdyby nie postanowienia abuzywne, zakładając, że takie postanowienia dotyczą tylko marży z § 17. To zresztą pokazuje raz jeszcze sztuczność konceptu polegającego na rozdzieleniu rzekomo odmiennych treści normatywnych zawartych w § 17 umowy: postanowień o stosowaniu średniego kursu NBP i postanowienia o marży Banku.
Rację ma Sąd Rejonowy, że bank próbuje niejako ratować rażąco niekorzystne dla konsumenta postanowienie umowne na etapie wykonywania umowy, nie ponosząc żadnych konsekwencji utrzymania w mocy pozostałej części postanowienia, wbrew skutkowi odstraszającemu wynikającemu z art.7 ust.1 dyrektywy 93/13 EWG, przemawiającemu za usunięciem całego warunku.
Rację ma też Sąd Rejonowy, że usunięcie postanowienia o marży nie usuwa zagrożenia interesu konsumenta. Powódka nadal narażona byłaby na nieograniczoną zmianę kursu CHJF do PLN, o skutkach której nie została przez powoda poinformowana. Jak wskazał SN w wyroku z 3 lutego 2022 r. (II CSKP 415/223), klauzule umowne, których elementem jest ryzyko kursowe, określają główne świadczenia stron. Wyeliminowanie tej klauzuli z łączącej strony umowy uniemożliwia określenie wysokości zobowiązania zarówno pozwanego banku (kwoty udzielonego kredytu), jak i kredytobiorców (rozmiaru zadłużenia i wysokości poszczególnych rat). W konsekwencji umowa w pozostałym zakresie nie jest możliwa do utrzymania i wykonywania. SN z odwołaniem do orzecznictwa TSUE stwierdził, że warunek dotyczący ryzyka kursowego musi zostać zrozumiany przez konsumenta zarówno w aspekcie formalnym i gramatycznym, jak i w odniesieniu do jego konkretnego zakresu, tak aby właściwie poinformowany oraz dostatecznie uważny i rozsądny przeciętny konsument mógł nie tylko dowiedzieć się o możliwości spadku wartości waluty krajowej względem waluty obcej, w której kredyt był denominowany, ale również oszacować - potencjalnie istotne - ekonomiczne konsekwencje takiego warunku dla swoich zobowiązań finansowych. Jeżeli zatem konsument nie został należycie poinformowany o ryzyku kursowym, czyli o możliwości spadku wartości waluty krajowej względem waluty obcej, tak aby mógł oszacować ekonomiczne konsekwencje takiego warunku dla swoich zobowiązań finansowych w razie wahań kursu, to oznacza to, że w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 warunki umowy nie zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem. Umożliwia to kontrolę abuzywności takiego warunku nawet w przypadku uznania go za określający główne świadczenia stron, skoro nie został sformułowany w sposób jednoznaczny (art. 385 ( 1) § 1 zd. 2 KC). Zatem eliminacja z § 17 postanowienia o marży i stosowanie średniego kursu NBP z dnia transakcji nie znosi ryzyka kursowego i braku należytego poinformowania o nim kredytobiorcy. Zmiany kursów walut kształtują wszak świadczenie główne powódki, bo kształtują wysokość rat kredytu i saldo pozostałego do spłaty kapitału.
Nie jest uzasadniony zarzut naruszenia przez Sąd Rejonowy art.385 ( 1) § 1 i 2 k.c. oraz art.4 ustawy z 29.11.2011 r. (ustawy antyspreadowej) W żadnym razie wejście w życie tej ustawy nie usuwało dla kredytobiorców kredytów frankowych skutków abuzywności postanowień o ustalaniu przez banki kursów CHF do PLN w Tabelach kursowych tych banków. Apelujący powołuje się na tak zwany wyrok „węgierski”, czyli wyrok TSUE z 2.09.2021 r. w sprawie C-932/19. Nie bierze jednak pod uwagę odrębności prawa węgierskiego i prawa polskiego, w tym ustawy antyspreadowej.
Przepisami dyspozytywnymi w rozumieniu prawa europejskiego w interpretacji TSUE nie są regulacje, które nie były przedmiotem szczególnej analizy prawodawcy krajowego (w toku procesu legislacyjnego) w celu określenia równowagi między całością praw i obowiązków stron umowy i które to przepisy jako takie nie korzystają z domniemania braku nieuczciwego charakteru, a ich zastosowanie w umowie w miejsce klauzul ryzyka walutowego ciągle narażałoby konsumenta na ryzyko kursowe. Przepisy takie nie są bowiem poddane ocenie prawodawcy z punktu widzenia tego, czy zapewniają równowagę kontraktową stron umowy. (wyr. TSUE z 3.10.2019 r., C-260/18, Dziubak pkt 30 i 61; por. w odniesieniu do art. 65 KC – wyr. TSUE z 18.11.2021 r., C-212/20, M.P. i B.P. przeciwko „A.”, EU:C:2021:934, pkt 75, w cytowanym Komentarzu pod red. Szanciły w Rozdziale nr 3). Takiej ocenie prawodawcy krajowego były natomiast poddane przepisy prawa węgierskiego, oceniane w wyroku TSUE C-932/19. Dlatego treści tego wyroku nie można odnieść do prawa polskiego. Polski ustawodawca pozostał w tym zakresie bierny, nie rozwiązał wzorem W. problemu kredytów frankowych, co trzeba ocenić jednoznacznie negatywnie. Rozwiązanie problemu nie stanowi ustaw antyspreadowa. Nie wprowadza ona bowiem żadnego przepisu dyspozytywnego, którym można byłoby zastąpić abuzywne postanowienia umowne dotyczące ustalania kursów w Tabelach kursowych banku. Przepisy te nie kształtują kursu waluty, nie były nakierowane na zastąpienie wprost abuzywnych postanowień umownych, jak przepisy prawa węgierskiego. Ustawa antyspreadowa ustalała jedynie prawo kredytobiorców do spłacania kredytu w walucie indeksacji bądź denominacji, aby zapobiegać spreadowi walutowemu, nadto zobowiązywała banki do sprecyzowania w umowie kryteriów ustalania kursów walut i to na przyszłość. Spłacanie kredytu w walucie nominacji jedynie pozornie zapobiega spreadowi. Kredytobiorcy zarabiający w walucie polskiej i tak muszą kupić walutę na rynku walutowym, a więc w kantorze i to po cenie jej sprzedaży. Nie ma żadnej pewności, że jest to cena niższa od tej, jaką ustaliłby bank w tabeli. Wartościowo zatem może nic się dla kredytobiorców nie zmienić.
Uzasadniony jest zarzut naruszenia art.58 § 1 i 3 k.c. i art.69 ust.1 i 2 prawa bankowego, gdyż wniosek Sądu Rejonowego o nieważności bezwzględnej umowy wynikający z braku konsensu stron w umowie co do wysokości salda kredytu i wysokości rat. Nie ma to jednak wpływu na rozstrzygniecie, gdyż sankcja nieważności umowy, z uwagi na niemożność jej utrzymania w mocy, jest prawidłowa.
Oceniając ten zarzut trzeba rozważyć dla jasności wywodu także art.58 § 2 k.c. Sankcja dotykająca niedozwolonych postanowień umownych wynikająca z art.385 ( 1) § 1 k.c. to odstępstwo od typowej sankcji związanej z naruszeniem zasady swobody umów. Niedozwolone postanowienie umowne nie jest bowiem na podstawie art. 58 KC bezwzględnie nieważne, lecz uważa się je za bezskuteczne („nie wiąże”). Prawo konsumenckie modyfikuje reguły stosowania zasady swobody umów. Co do zasady, umowy zawierane z konsumentami mogą zawierać dowolne postanowienia, jednak może okazać się, że zostaną one uznane za niewiążące dla konsumenta. (Osajda do art.353 KC Legalis tezy 74 i 75) W razie zatem zaistnienia zbiegu art.385 ( 1) § 1 k.c. i art.58 § 2 k.c. (sprzeczność postanowienia z zasadami współżycia społecznego – sprzeczność z dobrymi obyczajami), należy przyjąć, że regulacja z art. 385 ( 1) § 1 k.c. powinna być traktowana jako lex specialis w stosunku do art. 58 § 2 k.c. Natomiast w przypadku gdy nieuzgodnione indywidualnie postanowienie umowne jest jednocześnie sprzeczne z ustawą (art. 58 § 1 KC) przyjmuje się, że sankcja nieważności bezwzględnej wyprzedza sankcję przewidzianą w art. 385 ( 1) § 1 KC (Gutowski teza 36 do art.3851 KC Legalis) Zatem ocena, że część postanowień umowy dotycząca klauzul denominacyjnych jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego nie mogła skutkować ich nieważnością wynikająca wprost z art.58 § 2 k.c., ale powinna dać asumpt do oceny tych postanowień w świetle art. 385 ( 1) § 1 KC i w razie stwierdzenia abuzywności postanowień umownych oceny, czy umowa może być utrzymana w mocy bez postanowień abuzywnych, a jeśli nie, oceny skutku na gruncie prawa polskiego, przy zastosowaniu prawa UE.
Odnośnie możliwości zastosowania art.58 § 1 k.c. kwestia jest bardziej skomplikowana. Sprzeczność treści czynności prawnej z ustawą albo celu jej dokonania z ustawą (obejście prawa) oznacza sprzeczność z normą merytoryczną, ustanawiającą nakazy bądź zakazy określonego zachowania albo z normą kompetencyjną wyznaczająca minimum treści czynności prawnej. Chodzi o normy bezwzględnie obowiązujące, ale też w pewnych wypadkach o normy dyspozytywne. (np. tezy B. 1-4 do art.3531 KC Komentarz Gutowski, Legalis) Brak przepisów bezwzględnie obowiązujących bądź dyspozytywnych, które kreują normy merytoryczne bądź kompetencyjne dotyczące oznaczenia świadczenia przez jedną ze stron umowy kredytu. Żaden przepis tego nie zakazuje ani nie nakazuje, brak normy kompetencyjnej w tym zakresie.
Norma kompetencyjna określa przede wszystkim tak zwaną minimalną treść czynności prawnej, bez której czynność prawna jest nieważna. Wskazuje się pewien model minimum, niezależny od regulacji normatywnej, że każda umowa prawna powinna określać: 1) podmioty ją zwierające; 2) przedmiot umowy; 3) wolę wywołania określonych skutków prawnych; 4) ewentualnie inne elementy nakazane normami regulującymi dany typ umowy. Wskazuje się, że rolą essentialia negotii (pojęcie to dotyczy umów nazwanych, skodyfikowanych w KC albo innych ustawach) jest to, iż dzięki nim można zakwalifikować umowę pod kątem ustawowo przewidzianych typów umów i nie należy ich utożsamiać z elementami niezbędnymi dla zawarcia umowy. Norma kompetencyjna może też określać także inne wymagania, których spełnienie jest konstytutywne dla ważności umowy. Umowa może zawierać inne niż oświadczenia woli elementy, o konwencjonalnym lub psychofizycznym charakterze. (tezy C, D i E do art.353 KC i tezy II.A.9-11 do art.58 Komentarz Gutowski Legalis, tezy D.1 i 2 do art.66 Komentarz Machnikowski Legalis, ).
W wypadku umowy kredytu indeksowanego bądź denominowanego minimalną treść umowy określa art.69 ust.1 prawa bankowego. Nie określa jej ust.2, co zostało wyjaśnione w orzecznictwie (wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 22 stycznia 2016 r. I CSK 1049/14) Zatem nie jest tak, że w umowie kredytu musi być określona kwota kredytu w walucie kredytu, bo w umowach kredytów nominowanych do waluty obcej wysokość świadczenia (jego przedmiotu) w walucie kredytu zostaje ustalona często na etapie udostępnienia kwoty pieniężnej (tak w umowie kredytu denominowanego) oraz spłat rat kredytu (w obu rodzajach umów). Z punktu widzenia minimalnej treści umowy kredytu bankowego (art.69 ust.1 prawa bankowego) wystarczy określenie stron umowy kredytu, zobowiązanie banku do oddania do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwoty środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel oraz zobowiązanie kredytobiorcy do zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu. Sama wysokość owej kwoty przeliczona na walutę kredytu (PLN) może zostać określona w dniu wypłaty. Pamiętać trzeba, że świadczenie i jego przedmiot mogą wynikać wprost z umowy, może być też tak, że umowa precyzuje obiektywne kryteria ustalenia wysokości świadczeń. Dopuszcza się także pozostawienie ustalenia wysokości świadczenia jednej ze stron umowy na podstawie tak zwanego słusznego uznania. (poglądy cytowane w Komentarzach do art.3531 KC z odwołaniem do poglądów zawartych w Systemie Prawa Prywatnego pod red. Łętowskiej tom 5, 2013 rok). Konstrukcja kredytów nominowanych (art.69 ust.2 pkt 4a) prawa bankowego) odpowiada tym warunkom.
Pomijając brak ustalenia definicji właściwości (natury) stosunku prawnego można przyjąć, że właściwością tego typu stosunków prawnych jest właśnie ustalanie wysokości świadczeń w walucie kredytu (PLN) w samej umowie i następnie przeliczenie na walutę obcą w celu określenia kwoty do spłaty w tej walucie oraz ustalenie rat kredytu w walucie obcej w celu ich późniejszego przeliczania na PLN na potrzeby spłaty rat w walucie kredytu), albo ustalanie kwoty kredytu w PLN nawet po dniu zawarcia umowy przez odniesienie do kursu waluty obcej (tutaj CHF). Nie jest to nie tylko sprzeczne z prawem, ale wprost dozwolone. Jak wskazano, przed wprowadzeniem do art.69 ust.2 prawa bankowego punktu 4a), dopuszczalność tego typu umów nie była kwestionowana i wynikała z art.3531 k.c. Inną natomiast kwestią jest to, czy strony określiły w umowie dostatecznie jasne i obiektywne kryteria ustalania kursu waluty, co nie dotyczy już art.58 § 1 k.c. oraz natury stosunku prawnego (art.353 1 k.c.)
Pozostawienie jednej ze stron oznaczenia świadczenia jest dopuszczalne, jeżeli ma ona tego dokonać w sposób obiektywny. Gdyby bowiem oznaczenie świadczenia pozostawione zostało jednej ze stron bez jakichkolwiek ograniczeń w tym zakresie, takie postanowienie umowne – jako sprzeczne z art. 353 1 KC – byłoby nieważne, co pociągałoby zazwyczaj za sobą nieważność całego zobowiązania. Gdyby oznaczenia świadczenia miał dokonywać w sposób dowolny wierzyciel, byłoby to niezgodne z zasadami współżycia społecznego, ponieważ mogłoby być ewidentnie sprzeczne z interesami dłużnika. Natomiast gdyby oznaczenia świadczenia miał dokonywać w sposób dowolny dłużnik, mogłoby to powodować brak jego związania, byłoby sprzeczne z interesami wierzyciela i naturą zobowiązaniowego stosunku prawnego. (Osajda do art.353 KC tezy 82 i 83 Legalis, szczególnie odwołane do Systemu Prawa Prywatnego pod red. E. Łętowskiej: T. Dybowski, A. Pyrzyńska, w: System PrPryw, t. 5, 2013, s. 205, Nb 30 oraz do innych autorów: Radwański, Zobowiązania 2003, Nb 98, który odwołuje się do art. 58 § 2 KC, oraz R. Trzaskowski, Granice swobody kształtowania treści i celu umów obligacyjnych. Art. 3531 KC, Kraków 2005, s. 334–339)
Zatem pozostawienie oznaczenia świadczenia bankowi mogłoby być uznane co najwyżej za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a więc prowadzić do nieważności na podstawie art.58 § 2 k.c., a nie art.58 § 1 k.c. Jednak wobec tego, że art.385 ( 1) § 1 k.c. jest przepisem szczególnym wobec art.58 § 2 k.c., ten ostatni nie ma zastosowania. Do sankcji nieważności (bądź sankcji do niej zbliżonej), jeśli umowy nie da się utrzymać bez postanowienia abuzywnego, można więc dojść jedynie przez zastosowanie art.385 ( 1) § 1 k.c. Jak wskazuje Osajda (teza 85 do art.3531 KC Legalis) w stosunkach z udziałem konsumentów przyznanie uprawnienia do oznaczenia świadczenia kontrahentowi konsumenta, nawet jeżeli miałoby być to ustalane w sposób obiektywny, może zostać uznane w okolicznościach konkretnego wypadku za niedozwolone postanowienie umowne (art. 385 ( 1) KC). Będzie tak wtedy, gdy w umowie nie zostaną wskazane obiektywne kryteria ustalania kursów PLN do waluty obcej, takie kryteria, które naruszają rażąco (istotnie) interesy konsumenta i kształtują jego prawa w sposób niezgodny z dobrymi obyczajami.
Odnośnie właściwości (natury) stosunku prawnego (chodzi o jedno określenie wyrażone dwoma słowami o tym samym znaczeniu), to posługuje się tym określeniem art.353 ( 1) k.c., nie ma go natomiast w art.58 k.c. Sformułowanie o właściwości (naturze) stosunku prawnego jest krytykowane w doktrynie prawa cywilnego, bo nie bardzo wiadomo, jaką treść normatywną niesie. Kryterium „natury stosunku prawnego” nie ma samodzielnej, własnej treści, ale w całości pokrywa się z kryterium ustawy. W przypadku z kolei, gdy kryterium to miałoby odnosić się do cech zobowiązania nieokreślonych przepisami prawa – pokrywa się z kryterium zasad współżycia społecznego. (tezy D.1 i 2 do art.3531 k.c. Komentarz Załucki/Kozieł Legalis, tezy III.4 ppkt 115-119 do art.3531 KC Komentarz Osajda Legalis) Wskazuje się, że w znaczeniu szerszym przez właściwość (naturę) stosunku prawnego rozumie się ogół cech charakterystycznych dla wszystkich obligacyjnych stosunków prawnych, natomiast w znaczeniu węższym oznacza ona podstawowe cechy konkretnego typu umowy. Innymi słowy, zgodnie z ujęciem normatywnym, przez właściwość (naturę) stosunku prawnego należy rozumieć zatem ogół najważniejszych cech każdego konkretnego stosunku prawnego. Cechy te wynikają z przepisów prawa pozytywnego. (tezy III.1 ppkt 102 i 111 do art.353 ( 1) KC Komentarz Osajda Legalis)
Sąd Okręgowy zgadza się ze stanowiskiem, że właściwość (natura) stosunku prawnego to nic innego, jak ogół najważniejszych cech konkretnego stosunku prawnego, które wynikają z przepisów prawa pozytywnego. W istocie zatem dochodzi do wniosku, że kryterium sprzeczności czynności prawnej z właściwością (naturą) stosunku prawnego to kryterium sprzeczności z prawem, a więc o ewentualnej nieważności czynności prawnej decydować będzie art.58 § 1 k.c. Właściwość (natura) czynności prawnej wynika z norm prawa obowiązującego i nie jest niczym ponad to. Takie rozumienie właściwości (natury) czynności prawnej zapobiega dowolności ocen, która szczególnie w kwestii skutku nieważności czynności prawnej nie może być uważana za właściwą.
Umowa kredytu zawarta przez strony zawiera cechy stosunku prawnego dopuszczanego przez obowiązujące prawo przed nowelizacją prawa bankowego i tym bardziej po nowelizacji w 2011 roku. Umowa zawiera cechy charakterystyczne dla wszystkich obligacyjnych stosunków prawnych, jak i podstawowe cechy umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej. Nie jest więc sprzeczna z właściwością (naturą) czynności prawnej.
Na marginesie można dodać, że Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że sprzeczne z naturą stosunku prawnego kredytu indeksowanego do waluty obcej są postanowienia, w których kredytodawca jest upoważniony do jednostronnego oznaczenia kursu waluty właściwej do wyliczenia wysokości zobowiązania kredytobiorcy oraz ustalenia wysokości rat kredytu, jeżeli z treści stosunku prawnego nie wynikają obiektywne i weryfikowalne kryteria oznaczenia tego kursu. (uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 28 kwietnia 2022 r. III CZP 40/22). Jednakże w tym samym judykacie stwierdził, że postanowienia takie, jeśli spełniają kryteria uznania ich za niedozwolone postanowienia umowne, nie są nieważne, lecz nie wiążą konsumenta w rozumieniu art. 385 1 KC. Uzasadnienie judykatu wskazuje, że Sąd Najwyższy uznaje art.385 1 § 1 k.c. za inny przepis w rozumieniu art.58 § 1 k.c., zatem w razie sprzeczności z naturą stosunku prawnego bądź zasadami współżycia społecznego zastosowanie ma ten ostatni przepis, jak należy sądzić, jako szczególny. Jakkolwiek Sąd Okręgowy nie zgadza się z pierwszym poglądem SN o sprzeczności zaprezentowanych postanowień umowy kredytu nominowanego z naturą stosunku prawnego, to jednak wniosek tego Sądu sprowadzający się do oceny, że art.385 1 § 1 k.c. jest przepisem szczególnym do art.58 § 1 k.c., jest przez Sąd Okręgowy podzielany.
Reasumując, Sąd Okręgowy nie podziela poglądu prawnego Sądu Rejonowego, że umowa jest nieważna na podstawie art.58 § 1 k.c., bez powiązania z art.385 1 § 1 k.c.
Nie ma sporu, że powódka zawarła umowę jako konsumentka z pozwanym przedsiębiorcą. Nie ma też sporu, że do zawarcia umowy zostały użyte wzorce umowy oraz załączników autorstwa przedsiębiorcy. Pozwany nie kwestionuje, że postanowienia umowy dotyczące klauzuli denominacyjnej dotyczą głównych świadczeń stron. W orzecznictwie TSUE podkreśla się, że za postanowienia umowne mieszczące się w pojęciu „głównego przedmiotu umowy” w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L nr 95, s. 29; dalej: dyrektywa 93/13) należy uważać te, które określają podstawowe świadczenia w ramach danej umowy i które z tego względu charakteryzują tę umowę (por. wyroki TSUE z dnia: 30 kwietnia 2014 r. w sprawie C-26/13, K. i K. R., pkt 49-50; 26 lutego 2015 r. w sprawie C-143/13, M., pkt 54; 23 kwietnia 2015 r. w sprawie C-96/14, V. H., pkt 33; 20 września 2017 r. w sprawie C-186/16, A. i in., pkt 35). Pogląd o tym, że postanowienia zawierające klauzule przeliczeniowe (indeksacyjne, denominacyjne) dotyczą głównych świadczeń stron, przekonująco wyrażone zostały w judykaturze i doktrynie prawa cywilnego (np. np. wyroki SN z dnia: 4 kwietnia 2019 r., III CSK 159/17; 9 maja 2019 r., I CSK 242/18; 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18, OSNC-ZD 2021, nr 2, poz. 20; 21 czerwca 2021 r., I CSKP 55/21) W wyroku z 20.05.2022 r. (II CSKP 403/22) Sąd Najwyższy zrekapitulował, że postanowienia umowy dotyczące obciążenia kredytobiorcy - konsumenta ryzykiem zmiany kursu waluty i związanym z tym ryzykiem zwiększenia kosztu kredytu (klauzule ryzyka walutowego) i postanowienia, które kształtują mechanizm indeksacji, określają główne świadczenia stron umowy kredytu. Za postanowienia określające główne świadczenia stron uznano w orzecznictwie TSUE m.in. postanowienia (określane niekiedy jako „klauzule ryzyka walutowego”), które wiążą się z obciążeniem kredytobiorcy – konsumenta ryzykiem zmiany kursu waluty i związanym z tym ryzykiem zwiększenia kosztu kredytu (wyroki TSUE z dnia: 20 września 2017r. w sprawie C-186/16, A. i in., pkt 37; 20 września 2018 r. w sprawie C-51/17, (...) Bank (...), pkt 68; 14 marca 2019 r. w sprawie C-118/17, D., pkt 48; 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18, D., pkt 44) (orzecznictwo zaprezentowane min. w uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 23 czerwca 2022 r. I CSK 2538/22). Wszelkie zatem postanowienia wzorca dookreślające główne świadczenia stron umowy kredytu (a więc kwotę wypłaty kredytu, kwotę kapitału do spłaty w CHF i kwoty spłat rat kredytu, a więc wielkości przedmiotów świadczeń stron) należy traktować jako dotyczące tych głównych świadczeń.
Art.385 § 2 k.c. nakazuje, aby postanowienia wzorca były jednoznaczne i zrozumiałe. Jednoznaczne postanowienia to takie, które mogą być rozumiane tylko w jeden sposób. Brak jednoznaczności może wynikać z tego, że postanowienie może być rozumiane na różne sposoby, a także z zastosowania pojęć niedookreślonych. Określenie jednoznaczności języka często bywa trudne, zatem jako jednoznaczne rozumie się wymóg wyrażenia wzorca językiem prostym. Z kolei zrozumiałość wzorca definiowana jest jako łatwość przyswojenia (zrozumienia) treści, a zatem jasność (wyrazistość) sformułowań użytych w tekście wzorca, przy czym osiągnięciu takiego stanu rzeczy sprzyja: przejrzysty sposób organizacji tekstu, sposób jego redakcji i poprawność językowa, nienadmierna obszerność i rodzaj języka, jakim posługuje się twórca wzorca. Jak podnosi się w judykaturze, wyrażenie warunku umownego prostym i zrozumiałym językiem ma zapewnić konsumentowi podjęcie świadomej i rozważnej decyzji w kwestii zawarcia umowy, a z pewnością świadomości decyzyjnej nie sprzyja odsyłanie do aktów prawnych czy załączników (np. tabel kursowych) nieujętych w umowie, czy wręcz zastrzeżenie ich zredagowania w przyszłości (np. harmonogramu spłat), odsyłanie do aktów prawnych czy regulacji niezałączonych do umowy (tezy III.3 i 4 do art.385 KC Komentarz Załucki/Jasińska Legalis z odwołanie się do: M. Bednarek, P. Mikłaszewicz, w: SPP, t. 5, 2020, s. 750; por. także obszernie, z powołaniem się na polskie i unijne orzecznictwo, R. Trzaskowski, w: J. Gudowski, Komentarz KC, t. 3, 2018, art. 385, Nt 21–27). por. wyr. SN z 23.1.2015 r., Legalis; wyr. SN z 13.6.2019 r., V CSK 4/18, Legalis; wyr. SA w Białymstoku z 9.5.2019 r., I ACa 47/19, Legalis)
Pamiętać trzeba, że wymóg jednoznaczności i zrozumiałości treści wzorca wynika nie tylko z art.385 § 2 k.c., ale także z art.5 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. Prosty i zrozumiały język według art.5 dyrektywy to ten sam język, co w art.4 ust.2 dyrektywy. Stąd orzeczenia TSUE traktujące o tym, co należy rozumieć przez prosty i zrozumiały język, dotyczą obu przepisów. TSUE formułuje wymóg przejrzystości umowy. Wskazuje, że art. 4 ust. 2 i art. 5 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że w celu spełnienia wymogu przejrzystości warunku umownego ustalającego zmienną stopę procentową w ramach umowy o kredyt hipoteczny warunek ten powinien nie tylko być zrozumiały pod względem formalnym i gramatycznym, ale również umożliwiać, by właściwie poinformowany oraz dostatecznie uważny i rozsądny przeciętny konsument był w stanie zrozumieć konkretne działanie metody obliczania tej stopy procentowej i oszacować tym samym w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria potencjalnie istotne konsekwencje gospodarcze takiego warunku dla swoich zobowiązań finansowych. Na elementy szczególnie istotne dla oceny, jakiej powinien dokonać sąd krajowy w tym względzie, składają się z jednej strony okoliczność, czy ze względu na publikację sposobu obliczania wspomnianej stopy procentowej główne elementy dotyczące obliczania tej stopy są łatwo dostępne dla każdej osoby zamierzającej zawrzeć umowę o kredyt hipoteczny, oraz z drugiej strony dostarczenie informacji na temat zmian w przeszłości tego wskaźnika, na podstawie którego obliczana jest ta stopa procentowa. (Wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 3 marca 2020 r. C-125/18) TSUE wyjaśnia dalej, że treść klauzuli umowy kredytu zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem ustalającej cenę zakupu i sprzedaży waluty obcej, do której kredyt jest indeksowany, powinna, na podstawie jasnych i zrozumiałych kryteriów, umożliwić właściwie poinformowanemu oraz dostatecznie uważnemu i racjonalnemu konsumentowi zrozumienie sposobu ustalania kursu wymiany waluty obcej stosowanego w celu obliczenia kwoty rat kredytu, w taki sposób, aby konsument miał możliwość w każdej chwili samodzielnie ustalić kurs wymiany stosowany przez przedsiębiorcę. (wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 18 listopada 2021 r. C-212/20, nadto odnośnie ustalenia przez konsumenta konsekwencji ekonomicznych zawartej umowy: wyrok TSUE z dnia 3 września 2020 r.C-84/19, wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 30 kwietnia 2014 r. C-26/13) Słusznie Sąd Rejonowy odwołał się w tym zakresie także do wyroków TSUE C-26/13, C-186/16 i C-51/17)
Postanowienia odwołujące się do ustalania kursów w Tabeli kursowej banku nie są sformułowane w sposób jednoznaczny i przejrzysty w wymienionym wyżej rozumieniu, jakie nadaje mu wykładnia TSUE i Sądu Najwyższego oraz powszechnie już przyjmowana wykładnia sądów powszechnych. Odesłanie do Tabel kursowych banku nie dawało powódce możliwości podjęcia świadomej i rozważnej decyzji w kwestii zawarcia umowy. Powódka nie była w stanie na podstawie umowy i informacji dostarczonych na etapie kontraktowania przez bank ustalić każdorazowo i niezależnie od banku salda kredytu w CHF oraz kwoty raty w PLN. Nie wiedziała, jaką marżę przyjmie bank ustalając kurs wymiany CHF do PLN. Nie była też świadoma ryzyka kursowego, bo nie została o nim należycie poinformowana. Nie powiedziano jej, że kurs może wzrosnąć w sposób nieograniczony, że Narodowy Bank Szwajcarii może podjąć decyzję o uwolnieniu kursu franka, co może wpłynąć na drastyczny wzrost kursu złotego do franka, nie przedstawiono powódce symulacji wahań kursów w okresie, w jakim dotyczy umowa, przy najbardziej niekorzystnych przewidywaniach, nie przedstawiono mechanizmu ustalania kursów w Tabeli kursowej banku, w tym wielkości przyjmowanej marży, nie wyjaśniono działania spreadu walutowego. W zamian pośrednik kredytowy wskazywał, że kredyt indeksowany jest dla powódki korzystny, a frank jest stabilną waluta. W powiazaniu z brakiem ekonomicznego i prawnego wykształcenia powódki skutkowało to utwierdzeniem się konsumentki w przekonaniu o tym, że umowa jest dla niej korzystna, a raty kredytu indeksowane do CHF będą korzystniejsze od rat w PLN przez cały okres umowy.
Nie ma uzasadnienia kwestionowanie wykładni i zastosowania przez Sąd Rejonowy art.385 ( 1) § 1 k.c. i art.385 ( 2) k.c. w kontekście przepisów dyrektywy 93/13/EWG odnośnie przesłanek abuzywności w postaci naruszenia dobrych obyczajów przez postanowienia wzorca i rażącego (istotnego) naruszenia interesów powodów. Sąd Rejonowy prawidłowo wyjaśnił znaczenie obu przesłanek i ich rozumienie w orzecznictwie SN, TSUE i doktrynie prawa cywilnego, chociaż wykładnia ta wymaga uzupełnienia. Wykładnia omawianych przepisów kształtowana jest głównie w oparciu o dyrektywę 93/13 i orzecznictwo TSUE. Zasada prounijnej wykładni prawa krajowego (zgodnie z zasadą skuteczności tego prawa, granicą jest wykładnia prawa krajowego contra legem) nie jest kwestionowana. (np. teza 3 do art.385 ( 1) KC Gutowski/Ruchała/Sikorski Legalis). Przez sformułowanie o sprzeczności postanowień umownych z dobrymi obyczajami należy rozumieć wprowadzenie do wzorca klauzul godzących w równowagę kontraktową stron, w szczególności prowadzące do niedoinformowania, dezorientacji, wywołania błędnego przekonania konsumenta, wykorzystanie jego niewiedzy lub naiwności, a więc działania nieuczciwe, nierzetelne, odbiegające od przyjętych praktyk postępowania. Z kolei w zakresie drugiej przesłanki podkreślić trzeba, że zwrot o rażącym naruszeniu interesów konsumenta należy rozumieć jako nieusprawiedliwioną dysproporcję praw i obowiązków stron umowy na niekorzyść konsumenta. Pamiętać trzeba, że przysłówek „rażąco” odbiega od sformułowania zawartego w dyrektywie 93/13, gdzie w art.3 ust.1 mowa o znaczącej nierównowadze praw i obowiązków umownych. Zatem użyty w prawie polskim termin „rażący” należy interpretować raczej jako „istotny”, a nie „drastyczny” czy „krzyczący”. Przy tym owa znacząca nierównowaga nie musi dotyczyć różnic – w ujęciu ekonomicznym – wzajemnych świadczeń stron umowy. Może ona wynikać z samego faktu wystarczająco poważnego naruszenia sytuacji prawnej konsumenta – ograniczenia treści praw, które przysługują mu na podstawie tej umowy i stosownie do przepisów prawa, utrudnienia w korzystaniu z tych praw bądź nałożenia na konsumenta dodatkowego obowiązku, którego nie przewidują przepisy prawa (wyr. TSUE z 16.1.2014r., C. P., C-226/12, EU:C:2014:10, pkt 23) (tezy II.11 i 12 do art.3851 KC Osajda Komentarz Legalis, teza 25 do art.385 ( 1) KC Gutowski Komentarz Legalis).
Wskazuje się w literaturze prawniczej, że w zasadzie postanowienia umowne, które będą naruszać rażąco interesy konsumenta, będą jednocześnie sprzeczne z dobrymi obyczajami. Ta relacja nie zawsze zachodzi w drugą stronę. Nie zawsze zatem klauzule, które są sprzeczne z dobrymi obyczajami, będą jednocześnie rażąco naruszać interesy konsumentów (wyr. SN z 13.10.2010 r., I CSK 694/09, Legalis).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalone są poglądy o naruszeniu równowagi kontraktowej stron umowy kredytu nominowanego do waluty obcej, wynikające z naruszenia zasady lojalności i uczciwości w stosunkach przedsiębiorca-konsument, polegające na braku prawidłowego wykonania przez bank obowiązku informacyjnego w zakresie ryzyka kursowego oraz w zakresie ustalenia jasnych, zrozumiałych i obiektywnych kryteriów ustalania kursów walut: (np. odnośnie braku właściwej, pełnej informacji o ryzyku kursowym: postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 6 lipca 2022 r. I CSK 3445/22, postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 23 czerwca 2022r. I CSK 2815/22, wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 27 lutego 2019 r. II CSK 19/18, wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 3 lutego 2022 r. II CSKP 975/22, wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 3 lutego 2022 r. II CSKP 415/22 i orzecznictwo powołane w jego uzasadnieniu, odnośnie braku właściwej i pełnej informacji o sposobie ustalania kursów waluty do złotówki: postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 10 sierpnia 2022 r. I CSK 2614/22, odnośnie obu kwestii – klauzul ryzyka i klauzul indeksacyjnych: wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 20 maja 2022 r. II CSKP 403/22, uzasadnienie wyroku z dnia 3 lutego 2022 r. II CSKP 415/22 i przywołane tak orzecznictwo)
Utrwalony jest także pogląd, że postanowienia umowy (regulaminu), określające zarówno zasady przeliczenia kwoty udzielonego kredytu na złotówki przy wypłacie kredytu, jak i spłacanych rat na walutę obcą, pozwalające bankowi swobodnie kształtować kurs waluty obcej, mają charakter niedozwolonych postanowień umownych. Kształtują bowiem prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. (np. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 27 lutego 2019 r. II CSK 19/18, postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 23 czerwca 2022 r. I CSK 2538/22, postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 10 sierpnia 2022 r. I CSK 2614/22, wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 29 października 2019 r. IV CSK 309/18, wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 22 stycznia 2016 r. I CSK 1049/14, wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 20 maja 2022 r. II CSKP 403/22, wyrok SN z 4 kwietnia 2019 r., III CSK 159/17, wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 20 maja 2022 r. II CSKP 419/22, nadto uzasadnienie wyroku SN z dnia 3 lutego 2022 r. II CSKP 415/22 z odwołaniem do wielu orzeczeń SN). Uzasadnienie tego ostatniego judykatu zostało omówione już powyżej.
Sąd Rejonowy, mając na uwadze te wskazania oraz treść art.385 2 k.c. trafnie ocenił, że umowne klauzule indeksacyjne zawarte w umowie (§ 1 ust.1 zdanie trzecie, § 7 ust.2 zdanie czwarte, § 10 ust.6 i § 17 ust.2 i 3 umowy) naruszają dobre obyczaje i skutkują rażącym naruszeniem interesów powódki. Chodzi o to, że umowa pozostawia pozwanemu dowolność w ustalaniu kursów CHF do PLN, nie precyzując obiektywnych i transparentnych dla powódki kryteriów ustalania kursów. Bez znaczenia pozostaje natomiast to, w jaki ostatecznie sposób pozwany te kursy były ustalał w Tabelach kursowych, bo abuzywność postanowień umownych ocenia się na dzień zawarcia umowy, a nie za czas jej wykonywania. Sprzeczne z dobrymi obyczajami jest stosowanie spreadu walutowego, ukrytego dodatkowego zysku pozwanego. Powódka wobec braku wykonania przez bank obowiązku informacyjnego nie była w stanie ocenić ekonomicznych konsekwencji umowy dla siebie. Nie chodzi o samo pozostawienie pozwanemu prawa do ustalania kursów walut, ale o brak obiektywnych, przejrzystych i weryfikowalnych przez konsumentkę kryteriów, według których bank winien postępować. Rażące (istotne) naruszenie interesów powódki polegało na obarczeniu jej w całości ryzykiem zmiany kursów walut przy braku jakiegokolwiek wpływu na wysokość tych kursów ani nawet możliwości ich samodzielnego ustalenia w oparciu o jasne i przejrzyste kryteria, których nie było. To spowodowało ukształtowanie praw banku i powódki w oczywistej, rażącej, istotnej nierównowadze. Prawo Banku w zasadzie dowolnego kształtowania kursów walut, bez określenia jasnych i przejrzystych kryteriów, od czego te kursy mają należeć, oznacza przyznanie Bankowi prawa do określenia świadczenia konsumentów w sposób dowolny i obowiązek konsumentki spełnienia tak ukształtowanego świadczenia. Nierównowaga tak ukształtowanych praw i obowiązków stron na niekorzyść konsumentki jest oczywista i rażąca.
Rację ma apelujący, że art.385 ( 2) § 2 k.c. ustanawia jako zasadę zachowanie mocy wiążącej umowy po usunięciu postanowieni niedozwolonych. Postanowienia umowy wyżej wymienione jako niedozwolone jako takie nie wiążą powodów (art.3851 § 1 k.c.), sankcja ta działa ex lege i co do zasady jest połączona z przewidzianą w art. 3851 § 2 KC zasadą związania stron umową w pozostałym zakresie (uchwała Sądu Najwyższego z 29 czerwca 2007 r., III CZP 62/07, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 87, oraz uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 7 maja 2021 r., III CZP 6/21, OSNC 2021, nr 9, poz. 56, wyrok Sądu Najwyższego z 30 maja 2014 r., III CSK 204/13; wyrok SN z 1 marca 2017 r., IV CSK 285/16; wyrok SN z 24 października 2018 r., II CSK 632/17, wyrok SN z dnia 3 lutego 2022 r. II CSKP 415/22). TSUE w wyroku z dnia 18 listopada 2021 r. (C-212/20) interpretując art. 5 i 6 dyrektywy 93/13/EWG stwierdził, że stoją na przeszkodzie temu, by sąd krajowy, który stwierdził nieuczciwy charakter warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem w rozumieniu art. 3 ust. 1 tej dyrektywy, dokonał wykładni tego warunku w celu złagodzenia jego nieuczciwego charakteru, nawet jeśli taka wykładnia odpowiadałaby wspólnej woli stron. Zatem postanowienia abuzywne powinny być z umowy usunięte.
Apelujący kwestionuje skutek w postaci upadku umowy. Sąd Rejonowy realizując art.6 ust.1 dyrektywy 93/13/EWG doszedł do słusznego wniosku, że w okolicznościach sprawy umowa nie może zostać utrzymana w mocy po usunięciu tych postanowień. Sąd Okręgowy podziela ocenę Sądu Rejonowego, że umowa nie może być wykonywana po usunięciu klauzul indeksacyjnych, bo zmieniłaby istotnie swój charakter. Jak wyjaśniono w orzecznictwie Sądu Najwyższego, jeżeli eliminacja niedozwolonego postanowienia umownego doprowadzi do takiej deformacji regulacji umownej, że na podstawie pozostałej jej treści nie da się odtworzyć treści praw i obowiązków stron, to nie można przyjąć, iż strony pozostają związane pozostałą częścią umowy. Koresponduje to z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, który przewiduje, że nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków (zob. np. wyroki SN z dnia: 27 lipca 2021 r., V CSKP 49/21; 2 czerwca 2021r., I CSKP 55/21; 3 lutego 2022 r., II CSKP 459/22, z 20 maja 2022 r. II CSKP 713/22). Jak wyjaśnił TSUE w wyroku z dnia 3 października 2019 r. C-260/18 (sprawa D.), artykuł 6 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz.UE.L z 1993 r., Nr 95, s. 29) należy interpretować w ten sposób, że nie stoi on na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy, po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru niektórych warunków umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej i oprocentowanego według stopy procentowej bezpośrednio powiązanej ze stopą międzybankową danej waluty, przyjął, zgodnie z prawem krajowym, że ta umowa nie może nadal obowiązywać bez takich warunków z tego powodu, że ich usunięcie spowodowałoby zmianę charakteru głównego przedmiotu umowy. Natomiast w wyroku z dnia 29 kwietnia 2021 r. (C-19/20) TSUE wyjaśnił, że art.6 ust.1 i art.7 dyrektywy 93/13 stoją na przeszkodzie temu, by sąd odsyłający usunął jedynie nieuczciwy element warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, jeżeli takie usunięcie sprowadzałoby się do zmiany treści tego warunku poprzez zmianę jego istoty, czego zbadanie należy do tego sądu. TSUE sformułował więc kryteria ocenne, kiedy utrzymanie umowy w mocy jest niemożliwe: gdy bez postanowień abuzywnych zmieni się główny przedmiot umowy, gdy zmieni się treść warunku umownego poprzez zmianę jego istoty. Przy tym oceny, czy umowa może nadal obowiązywać bez klauzul abuzywnych, należy dokonać w świetle prawa krajowego z zastosowaniem obiektywnego podejścia. (uzasadnienie uchwały składu siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego - Izba Cywilna - zasada prawna z dnia 7 maja 2021r. III CZP 6/21 z i wskazane tam wyroki TSUE: z dnia 15 marca 2012 r., C-453/10, J. P., pkt 33-34, z dnia 14 marca 2019 r., C-118/17, Z. D., pkt 40, 51, z dnia 26 marca 2019 r., C-70/17 i C-179, A. B., pkt 57, z dnia 3 października 2019 r., C-260/18, K. D., pkt 39-41 oraz z dnia 29 kwietnia 2021r., C-19/20, I.W. i R.W., pkt 83, 89)
W kwestii możności utrzymania w mocy umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej wyrażono zasadniczo dwa odmienne stanowiska i zarysowano dwie możliwości orzeczenia. Pierwsza, to ustalenie, czy po wyeliminowaniu klauzuli niedozwolonej, zgodnie z przepisami krajowymi, umowa kredytu bankowego może obowiązywać w pozostałym zakresie jako ta właśnie umowa, mająca strony, przedmiot oraz prawa i obowiązki stron. Druga możliwość rozstrzygnięcia to uznanie umowy za nieważną lub w zależności od spełnionych przesłanek – unieważnienie zawartej umowy, która bez klauzuli niedozwolonej nie może dalej funkcjonować w obrocie prawnym, zwłaszcza ze względu na brak (odpadnięcie) któregoś z koniecznych składników (essentialia negotii) umowy nazwanej kredytu bankowego. (Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 29 grudnia 2021 r. IV CSK 291/21)
Pierwsza możliwość rozstrzygnięcia wskazuje na potraktowanie umowy jako umowy kredytu złotowego nie indeksowanego do CHF, skoro kwota kredytu została wyrażona w umowie w walucie polskiej. Po eliminacji klauzul przeliczeniowych umowa może być nadal wykonywana, wszak kwota udzielonego kredytu wynika z umowy i określona została w PLN, a kredytobiorca ma obowiązek zwrotu kredytu wyrażonego wprost w walucie polskiej w terminach rat wynikających z umowy. Oprocentowanie wynika ze stawki LIBOR. Nie ma znaczenia fakt, że bank najprawdopodobniej nie ustaliłby wysokości oprocentowania kredytu złotowego nie indeksowanego do CHF według stawki LIBOR. Kryterium hipotetycznej woli stron mogłoby mieć znaczenie na tle art. 58 § 3 KC, który nie ma zastosowania w odniesieniu do skutków eliminacji niedozwolonych postanowień umownych. Wniosek o stosowaniu dotychczasowych zasad oprocentowania kredytu wynika wprost z treści art. 385 ( 1) § 2 KC i jest skutkiem wyeliminowania z umowy wyłącznie postanowienia uznanego za abuzywne. (wyrok SN z dnia 9 maja 2019 r. I CSK 242/18, Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 28 września 2022 r. II CSKP 412/22). W tym ostatnim judykacie SN stwierdził, że na podstawie art. 385 ( 1) § 2 Kodeksu cywilnego oraz art. 6 ust. 1 Dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich co do zasady, po usunięciu klauzul uznanych za abuzywne, umowa powinna wiązać w pozostałym zakresie. Niezależnie od różnicy redakcyjnej między wskazanymi przepisami, z obu z nich wynika, że skutek w postaci obowiązywania umowy pozbawionej elementów abuzywnych powinien być regułą, a jej upadek wyjątkiem. Nakazuje to przyjęcie swoistego „domniemania” na rzecz dalszego wiązania umowy. W konsekwencji, jeżeli nie zostaną wskazane przekonujące argumenty na rzecz tezy, że po wyeliminowaniu klauzuli indeksacyjnej umowa kredytu nie może wiązać stron, oznacza to konieczność przyjęcia, że umowa pozostaje w mocy.
Drugi pogląd mówi, że po eliminacji klauzul przeliczeniowych nie da się umowy utrzymać w mocy. (postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 2 czerwca 2021 r. I CSK 114/21, wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 20 maja 2022 r. II CSKP 796/22, wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 19 maja 2022 r. II CSKP 971/22, wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 3 lutego 2022 r. II CSKP 975/22, postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 23 sierpnia 2022 r. I CSK 1669/22, postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 23 czerwca 2022 r. I CSK 2722/22, postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 6 lipca 2022 r. I CSK 3299/22). W tym ostatnim judykacie SN stwierdził, że jeżeli eliminacja niedozwolonego postanowienia umownego doprowadzi do takiej deformacji regulacji umownej, że na podstawie pozostałej jej treści nie da się odtworzyć treści praw i obowiązków stron, to nie można przyjąć, iż strony pozostają związane pozostałą częścią umowy. Wyeliminowanie z łączącej strony umowy abuzywnych postanowień umownych rodzi zatem konieczność dokonania oceny, czy umowa w pozostałym zakresie jest możliwa do utrzymania. SN wyjaśnił, że wyeliminowanie ryzyka kursowego, charakterystycznego dla umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej i uzasadniającego powiązanie stawki oprocentowania ze stawką LIBOR, jest równoznaczne z tak daleko idącym przekształceniem umowy, że należy ją uznać za umowę o odmiennej istocie i charakterze, choćby nadal chodziło tu tylko o inny podtyp czy wariant umowy kredytu. Oznacza to z kolei, że po wyeliminowaniu tego rodzaju klauzul utrzymanie umowy o charakterze zamierzonym przez strony nie jest możliwe, co przemawia za jej całkowitą nieważnością. Wyeliminowanie abuzywnych klauzul przeliczeniowych nie prowadzi do utrzymania w mocy kredytu indeksowanego kursem CHF jako kredytu złotowego oprocentowanego według stawki LIBOR. To samo dotyczy kredytu denominowanego kursem CHF. SN odwołał do wyroków tego Sądu z dnia 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18, z dnia 10 maja 2022 r., II CSKP 285/22 oraz w zakresie kredytu denominowanego kursem CHF do wyroku z dnia 13 maja 2022 r., II CSKP 293/22). Sąd Najwyższy w prezentowanym judykacie wskazał też, że stwierdzenie nieważności umowy mieści się w zakresie sankcji, jaką dyrektywa 93/13 przewiduje w związku z wykorzystywaniem przez przedsiębiorcę nieuczciwych postanowień umownych. Zagwarantowana konsumentom przez przepisy tej dyrektywy ochrona ukierunkowana jest m.in. na osiągnięcie skutku prewencyjnego, o czym mowa w jej art. 7, tj. zniechęcenia przedsiębiorców do wykorzystywania w zawieranych umowach nieuczciwych postanowień umownych. O skutku zniechęcającym jako argumentu za upadkiem umowy wypowiedział się SN także w wyroku z 24 października 2018 r. (II CSK 632/17).
Sąd Okręgowy zgadza się z poglądami o niemożności utrzymania umowy kredytu indeksacyjnego w mocy po eliminacji klauzul indeksacyjnych i zgadza się z oceną Sądu Rejonowego, że także umowa zawarta przez strony nie może zostać utrzymana w mocy po eliminacji postanowień abuzywnych. Umowa zmienia bowiem istotnie, bo w zakresie głównych świadczeń kredytobiorczyni, swoją treść. W razie przyjęcia, że umowa dotyczy kredytu „czysto” złotowego, czyli nie indeksowanego, powódka zwracałaby kwotę wynikającą z umowy. Tymczasem w wypadku kredytu indeksowanego kwoty rat kredytu wynikają z przeliczenia najpierw kwoty wypłaconego kredytu na kwotę w CHF według kursu kupna CHF, następnie podzielenia kwoty w CHF na raty i następnie przeliczenia rat na PLN według kursów sprzedaży CHF z dnia spłat poszczególnych rat. W wypadku spłacania kredytu w CHF nie występuje jedynie ta ostatnia operacja. Istotnie zatem zmienia się kwota kredytu do zwrotu. Inne są też raty kredytu w PLN. W wypadku kredytu złotowego nieindeksowanego stanowią części kwoty kredytu określonej wprost w pozwie, w wypadku kredytu indeksowanego stanowią wartość każdorazowego przeliczenia równowartości kredytu w PLN na CHF, podzielonej na raty i wyliczenia wysokości raty według kursu sprzedaży z daty spłaty. Z kolei zmiana charakteru umowy wynika z zasadniczej odmienności umów o kredyt złotowy nie nominowany do waluty obcej i umów nominowanych do takiej waluty. Znika element ryzyka kursowego i indeksacji (waloryzacji) charakterystyczny dla umowy kredytu nominowanego do waluty obcej. Podążając za wskazaniami TSUE, bez postanowień abuzywnych zmieni się główny przedmiot umowy przez to, że w sposób istotny zmieniła się treść umowy po eliminacji niedozwolonych warunków umownych. Zmieni się pierwotny rozkład korzyści, ciężarów i ryzyka nałożonego na strony umowy. Także cel społeczno-gospodarczy umowy ulegnie zmianie, bo pierwotnie było nim udzielenie kredytu oprocentowanego wg stawki LIBOR, ale pod warunkiem, że kwota kredytu będzie nominowana do CHF. W wypadku odpadnięcia takiej nominacji (indeksacji) ten cel upada. Umowa w PLN bez indeksacji i oprocentowana stawką LIBOR, nieadekwatną do umów nieindeksowanych, byłaby, jak trafnie stwierdził Sąd Rejonowy, tworem sztucznym, niewystępujący w obrocie gospodarczym.
Apelujący wskazuje, że abuzywne postanowienia umowy można zastąpić art.358 § 2 k.c. i średnim kursem NBP. Sąd Okręgowy nie podziela tego stanowiska. Możność zastąpienia postanowienia niedozwolonego, w razie oceny, że umowa nie może wiązać w całości, przepisem dyspozytywnym, stwierdził TSUE w wyroku z dnia 30 kwietnia 2014 r. C-26/13, wykładając art.6 ust.1 dyrektywy. Jednak w późniejszym orzecznictwie doprecyzowywał przesłanki takiego podejścia. W wyroku z dnia 3 marca 2020 r. C-125/18 TSUE doprecyzował, że zastąpienie przepisem dyspozytywnym w takiej sytuacji jest możliwe zupełnie wyjątkowo, gdy unieważnienie całej umowy naraziłoby konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje. Zostało to potwierdzone w wyroku z dnia 8 września 2022 r. (C-80/21). W wyroku tym TSUE potwierdził wyjątkowy charakter zastąpienia takiego nieważnego warunku przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, nawet jeśli konsument został poinformowany o skutkach nieważności tejże umowy i zaakceptował je. W tym ostatnim wyroku TSUE interpretując art.6 ust.1 i art.7 dyrektywy 93/13 wykluczył w takich sytuacjach zastąpienie niedozwolonego warunku umownego wykładnią oświadczenia woli stron w celu uniknięcia unieważnienia tej umowy. Nie jest możliwe dokonywanie wykładni warunku niedozwolonego w celu złagodzenia jego nieuczciwego charakteru, nawet jeśli taka wykładnia odpowiadałaby wspólnej woli stron. (wyrok TSUE z dnia 18 listopada 2021 r. C-212/20). Niemożność zastąpienia w takich wypadkach klauzuli niedozwolonej wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym, przewidujących, że skutki wyrażone w treści czynności prawnej są uzupełniane w szczególności przez skutki wynikające z zasad słuszności lub ustalonych zwyczajów, które nie stanowią przepisów dyspozytywnych lub przepisów mających zastosowanie, jeżeli strony umowy wyrażą na to zgodę, wykluczył TSUE w wyroku z 3 października 2019 r. C-260/18 (sprawa D.). W tym wyroku odnośnie natomiast zastąpienia warunku niedozwolonego przepisem w nowym brzmieniu (czyli wprowadzonym do ustawy po zawarciu przez strony umowy) w sytuacji, gdy umowa nie może dalej obowiązywać, to TSUE uznał to za dopuszczalne, gdy strony wyrażą na to zgodę i w sytuacji, gdy stwierdzenie nieważności całej umowy naraża konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje. Z motywu 37 wynika, że sąd krajowy może zastąpić nieuczciwy warunek umowny dyspozytywnym przepisem prawa krajowego, „jednak możliwość taka jest ograniczona do przypadków, w których nieważność nieuczciwego warunku zobowiązywałaby sąd do stwierdzenia nieważności danej umowy w całości, narażając przez to konsumenta na penalizujące go konsekwencje”. (z odwołaniem do wyroku U. B. i C. C 482/13, C 484/13, C 485/13 i C 487/13) Dodać trzeba, że przepisami dyspozytywnymi w rozumieniu prawa europejskiego w interpretacji TSUE nie są regulacje, które nie były przedmiotem szczególnej analizy prawodawcy krajowego (w toku procesu legislacyjnego) w celu określenia równowagi między całością praw i obowiązków stron umowy i które to przepisy jako takie nie korzystają z domniemania braku nieuczciwego charakteru, a ich zastosowanie w umowie w miejsce klauzul ryzyka walutowego ciągle narażałoby konsumenta na ryzyko kursowe. Dlatego nakreślonych w orzecznictwie luksemburskim wymogów przepisów dyspozytywnych nie spełniają ogólne zasady przewidziane w przepisach kodeksu cywilnego. Przepisy ogólne odwołujące się do zasad słuszności czy utrwalonych zwyczajów nie mogą zostać wykorzystane do uzupełnienia umowy. Przepisy takie nie są bowiem poddane ocenie prawodawcy z punktu widzenia tego, czy zapewniają równowagę kontraktową stron umowy. (wyr. TSUE z 3.10.2019 r., C-260/18, Dziubak pkt 30 i 61; por. w odniesieniu do art. 65 KC – wyr. TSUE z 18.11.2021 r., C-212/20, M.P. i B.P. przeciwko „A.”, EU:C:2021:934, pkt 75, w cytowanym Komentarzu pod red. Szanciły w Rozdziale nr 3).
Nie ma polskim prawie przepisu dyspozytywnego, którym można zastąpić abuzywne klauzule indeksacyjne zawarte w umowie stron. Nie ma bowiem regulacji, która wprowadzałaby mechanizm przeliczeniowy w takich wypadkach i która zostałaby wprowadzona przez krajowego prawodawcę po analizie skutków w celu określenia równowagi całości praw i obowiązków stron umów kredytu nominowanych do walut obcych i która korzystałaby z domniemania braku nieuczciwego charakteru. Nie można uzupełnić umowy przepisami takimi, jak art.56 k.c. czy art.65 k.c., zwyczajami wywodzonymi z obrotu gospodarczego (zwyczaju takiego zresztą brak, nie wynika z praktyki obrotu, nie można go wyprowadzić z art.358 § 2 k.c.) czy po prostu zasadami słuszności. Odpada także wykładnia postanowienia abuzywnego w celu złagodzenia skutków z niego wynikających.
Pozwany odwołuje się w szczególności do możności zastosowania art.358 § 1 k.c. Nie znajdzie on jednak zastosowania z kilku przyczyn. Umowa stron to umowa kredytu złotowego, a nie walutowego. Przepis ma zastosowanie, co wynika z jego dyspozycji, do zobowiązań wyrażonych w walucie obcej. Po drugie postanowienie abuzywne nie wiąże ze skutkiem ex tunc. To oznacza, że aby przywrócić równowagę kontraktową stron z daty zawarcia umowy, przepis dyspozytywny, który zastąpiłby klauzulę abuzywną, musiałby istnieć w dacie zawarcia umowy, czyli 8.08.2006r. Art.358 § 2 k.c. wszedł w życie 24.01.2009 r. Nie zmienia tego pogląd o stosowaniu przepisu do stosunków ciągłych, bo można by go było stosować do tych stosunków od daty wejścia przepisu w życie, a nie wstecz. Zatem na jego podstawie nie dałoby się określić świadczeń stron do 24.01.2009 r. Po trzecie zastosowanie średniego kursu NBP nie usuwa ryzyka kursowego, o którym powódka nie została należycie poinformowana na etapie zawierania umowy. Po czwarte przepis ten nie był analizowany przez prawodawcę z punktu widzenia zachowania równowagi kontraktowej stron umów kredytów nominowanych do walut obcych.
Apelujący zarzucił, że Sąd Rejonowy nie poinformował wyczerpująco powódkę o skutkach uznania umowy za nieważną z uwagi na zawarte w niej postanowienia abuzywne, nadto, że tych skutków nie ocenił. Jak trafnie stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z 23 czerwca 2022 r. (I CSK 2815/22, Legalis, nadto postanowienie z dnia 6 lipca 2022 r. I CSK 3445/22) sądy powinny pouczać strony o skutkach ustalenia stwierdzenia nieważności umowy kredytu, jednakże zaniechanie przez sąd dokonania pouczenia nie można rozpatrywać w ramach błędu proceduralnego, który uzasadniałby przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania. W szczególności w sytuacji, w której, po pierwsze, argument ten podnosi strona przeciwna, zainteresowana obowiązywaniem umowy, a po drugie, gdy z akt sprawy klarownie wynika, iż konsument ma świadomość skutków unieważnienia umowy kredytu, co sam przyznaje. Istotne zatem jest, aby konsument posiadał wiedzę odnośnie do skutków stwierdzenia nieważności umowy, kwestią drugorzędną jest, czy wiedzę tę posiądzie od swojego pełnomocnika, czy sądu. Z akt sprawy jednoznacznie wynika, że powódka reprezentowana przez radcę prawnego jest świadoma skutków unieważnienia umowy i godzi się na nie, nie rezygnując z ochrony na podstawie przepisów o postanowieniach niedozwolonych, z jej zeznań wynika, ze zgadza się z nieważnością umowy mimo, ze pozwany może dochodzić od niej roszczeń z tym związanych. Nie ma wątpliwości, że powódka ocenia skutki nieważności umowy jako korzystne dla siebie.
Odnośnie natomiast zarzutu braku oceny przez Sąd Rejonowy skutków nieważności dla powódki to jakkolwiek ocena możności utrzymania umowy w mocy po eliminacji postanowień niedozwolonych jest dokonywana na podstawie obiektywnych kryteriów wynikających z prawa krajowego, to w wypadku, gdy ta ocena wypadnie pozytywnie dla konsumenta, który domaga się stwierdzenia nieważności umowy, sąd może zastosować przepis o charakterze dyspozytywnym (jeśli taki istnieje w porządku prawnym) jedynie wtedy, gdy unieważnienie umowy narażałoby konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki, tak że ten ostatni zostałby tym ukarany. Unieważnienie umowy jako wynik obiektywnej oceny o niemożności utrzymania umowy w mocy po eliminacji postanowień niedozwolonych nie naraża powódki na szczególnie dotkliwe skutki, jest ona świadoma tych skutków i je akceptuje. Jak wskazał TSUE w sprawie (...) C- 260/18, artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że z jednej strony skutki dla sytuacji konsumenta wynikające z unieważnienia całości umowy, takie jak te, o których mowa w wyroku z dnia 30 kwietnia 2014 r., K. i K. R. (C 26/13, EU:C:2014:282), należy oceniać w świetle okoliczności istniejących lub możliwych do przewidzenia w chwili zaistnienia sporu, a z drugiej strony, do celów tej oceny decydująca jest wola wyrażona przez konsumenta w tym względzie.
Nieważność umowy skutkuje obowiązkiem zwrotu świadczeń jako nienależnych na podstawie art.410 § 1 i 2 i art.405 k.c., zgodnie z teorią dwóch kondykcji (uchwała składu Siedmiu Sędziów - Izba Cywilna - zasada prawna z dnia 7 maja 2021r. III CZP 6/21). W konsekwencji nieważności umowy nie jest uzasadniony zarzut naruszenia przez Sąd Rejonowy art.410 § 1 i 2 w zw. z art.405 k.c. Zarzut byłby uzasadniony jedynie w razie oceny, że umowa jest ważna.
Nie jest uzasadniony zarzut naruszenia art.496 w zw. z art.497 k.c. Sąd Okręgowy podziela te poglądy judykatury i doktryny prawa cywilnego, według których umowa kredytu nie jest umową wzajemną w rozumieniu art.487 § 2 k.c. (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie - I Wydział Cywilny z dnia 4 grudnia 2019 r. I ACa 442/18, tezy 71 i 71.1 dotyczące kredytu - Komentarz do art.720 KC Osajda Legalis, nadto Gutowski Komentarz do art.487 KC Legalis, który co prawda wyraża pogląd o wzajemnym charakterze umowy kredytu, ale w komentarzu oprócz omówienia poglądów wskazuje, że odsetki od kwoty pożyczki, a więc analogicznie odsetki przy kredycie bankowym decydują jedynie o odpłatności pożyczki, odpowiednio kredytu, a nie o wzajemności, a jako przykład umowy niewzajemnej podaje nadto umowę ubezpieczenia, gdzie składka nie stanowi świadczenia wzajemnego). O wzajemności umowy decyduje subiektywnie ujmowana ekwiwalentność świadczeń. To zatem, że strony traktują świadczenia jako subiektywnie wzajemnie (choćby nie były nawet ekwiwalentne) powinno wynikać z umowy, a nie z analizy konstrukcji umowy oderwanej od konkretnej czynności prawnej. Zgodnie z art.487 § 2 k.c. umowa jest wzajemna, gdy obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej. Z treści umowy, wykładanej metodą obiektywną właściwą dla wykładni wzorca, nie wynika taka subiektywna wola stron. Zasada in dubio contra proferentem nie pozwala na wykładnię niekorzystną dla konsumenta. O wzajemności umowy nie decyduje jej odpłatność i ekwiwalentność. Ani zwrot kwoty kredytu nie jest odpowiednikiem świadczenia banku, ani też takim odpowiednikiem nie są odsetki, prowizje czy opłaty, w tym na koszty ubezpieczenia. Prowizje i opłaty nie są nawet świadczeniem głównym umowy kredytu. (co do prowizji: uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 27 października 2021 r. III CZP 43/20) Wreszcie można odwołać się do wyroku SN z 19.06.2023 r. (III CZP 31/23), w którym na kanwie sprawy kredytu frankowego SN stwierdził, że prawo zatrzymania (art. 496 k.c.) nie przysługuje stronie, która może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony.
Niezasadny jest zarzut naruszenia przez Sąd Rejonowy art.481 § 1 i 455 k.c. przez niewłaściwe określenie wymagalności roszczenia i zasądzenie odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia. Roszczenie konsumenta o zwrot nienależnego świadczenia jest wymagalne po wezwaniu do jego zwrotu i upływie terminu, który przepis określa jako niezwłoczny. Jaki termin jest niezwłoczny, jest oceniane w okolicznościach konkretnej sprawy. Sąd Najwyższy w uchwale majowej (III CZP 6/21) zajął się głównie kwestią przedawnienia roszczenia banku o zwrot kwoty kredytu. Wypowiedział się jednak także, chociaż w ograniczonym zakresie, o biegu terminu przedawnienia roszczeń restytucyjnych konsumenta. Stwierdził, że nie może się rozpocząć, zanim konsument dowiedział się lub, rozsądnie rzecz ujmując, powinien dowiedzieć się o niedozwolonym charakterze postanowienia. Należy bowiem uznać, że dopiero wówczas mógł wezwać przedsiębiorcę do zwrotu świadczenia (por. art. 455 KC), tj. podjąć czynność, o której mowa w art. 120 § 1 KC. Sąd Okręgowy nie podziela także poglądu wyrażonego w uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 30 sierpnia 2022 r. I CSK 2910/22, że roszczenie konsumenta o zwrot nienależnego świadczenia staje się wymagalne od daty orzeczenia przez sąd o niedozwolonym charakterze postanowienia umownego i obowiązku zwrotu spełnionych na jego podstawie świadczeń. W przypadku roszczeń kondykcyjnych z uwagi na nieważność umowy wynikającej z bezskuteczności zawieszonej terminy wymagalności świadczeń stron mogą być różne. Pamiętać trzeba, że uwypuklona w uchwale majowej SN (III CZP 6/21) konieczność podjęcia decyzji przez konsumenta odnośnie sanowania postanowienia niedozwolonego albo skorzystania z ochrony, jaką dają przepisy abuzywne, bądź też upływu rozsądnego terminu wyznaczonego na podjęcie takiej decyzji po pouczeniu konsumenta o jej konsekwencjach, ma taki skutek, że w razie skorzystania z ochrony umowę uważa się za niezawartą ze skutkiem ex tunc. Skoro tak, to opisywana decyzja konsumenta albo upływ terminu do jej wyrażenia mają wpływ tylko na roszczenie kredytodawcy z uwagi na specyfikę jego roszczenia, uzależnionego od zachowania drugiej strony umowy. Taka sytuacja nie występuje, gdy chodzi o roszczenie konsumenta, bo to od niego zależy, kiedy będąc świadomy abuzywności postanowień umownych wezwie kontrahenta do zwrotu świadczenia. Przyjęcie, że roszczenie kredytobiorcy jest wymagalne od daty orzeczenia przez sąd o niedozwolonym charakterze postanowienia umownego skutkowałoby tym, że kredytobiorcy wnosiliby pozwy o zapłatę niewymagalnych roszczeń. Konstrukcja zaprezentowana przez SN miała na celu rozsądne określenie terminu, od którego biegnie przedawnienie roszczenia banku, a nie modyfikowanie zasad wymagalności roszczenia kredytobiorcy.
Roszczenie powódki świadomej swojej sytuacji prawnej i abuzywności postanowień umownych stało się wymagalne po doręczeniu odpisu pozwu pozwanemu. Bowiem po pierwsze powódka nie udowodniła doręczenia pozwanemu pisma z 18 maja 2020 r., po drugie nie twierdziła w nim o nieważności umowy, ale jedynie o nadpłacie rat na skutek stosowania przeliczeń walutowych, domagając się zwrotu różnicy między ratami wpłaconymi a ratami bez uwzględnienia przeliczeń walutowych, ale oprocentowanych stawką LIBOR. W pozwie powódka formułowała już twierdzenia o nieważności umowy, podnosząc kwestie abuzywności postanowień o jednostronnym ustalaniu przez pozwanego kursów walutowych. Słusznie więc Sąd Rejonowy zasądził odsetki ustawowe za opóźnienie uwzględniając czternastodniowy termin na spełnienie świadczenia, termin odpowiadający pojęciu niezwłoczności w rozumieniu art.455 k.c.
Nie jest zasadny zarzut naruszenia art.481 § 1 i 2 k.c. Przepis nie różnicuje świadczeń spełnianych w walucie polskiej i obcej. Samo sformułowanie świadczenia w walucie obcej nie pełni funkcji waloryzacyjnej i jako takie nie zastępuje odsetek ustawowych za opóźnienie. Z kolei odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego pełnią funkcję odszkodowawczą. (np. teza 4 do art.481 KC Komentarz Machnikowski, Legalis) Jak wskazał SN w uzasadnieniu wyroku w sprawie V PZP 3/81 (Legalis), stosownie do art. 481 § 1 KC, jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia. Ani ten przepis, ani powołane tytułem przykładów unormowania szczególne nic nie wspominają expressis verbis o odsetkach od sumy należnej w walucie obcej. Nie ulega jednak wątpliwości, że odsetki za opóźnienie należą się wierzycielowi także w razie opóźnienia w płatności takiej wierzytelności. Wierzytelność taka bowiem jest - jak to pośrednio wynika z art. 358 § 1 KC - także zobowiązaniem pieniężnym. Lege non distinguente przepis art. 481 § 1 KC ma przeto także do niej zastosowanie. Pogląd ten znalazł uznanie w doktrynie prawa cywilnego. Odsetki za opóźnienie należą się zarówno od świadczenia pieniężnego wyrażonego w walucie polskiej, jak i od świadczenia pieniężnego wyrażonego w walucie obcej. W tym ostatnim wypadku odsetki za opóźnienie także należeć będą się w walucie obcej, chyba że co innego wynika z umowy stron (por. Korzonek, Rosenblüth, Komentarz KZ, t. I, 1936, s. 176). W braku określenia wysokości takich odsetek w umowie zastosowanie znajdzie przepis o odsetkach ustawowych za opóźnienie. Odmienne zasady mogą jednak wynikać z przepisu szczególnego lub odmiennego porozumienia stron. (teza I.11. do art.481 KC Komentarz Osajda/Borysiak Legalis)
Apelacja jako bezzasadna podlegała oddaleniu na podstawie art.385 k.p.c.
Orzeczenie o kosztach procesu wynika z art.98 § 1, 1 1 i 3 w zw. z art.391 § 1 k.p.c. i § 2 pkt 6) i § 10 ust.1 pkt 1) rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności radców prawnych z dnia 22 października 2015r. (Dz.U. z 2015 r. poz. 1804) tj. z dnia 3 stycznia 2018 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 265)
Marcin Miczke
Podmiot udostępniający informację: Sąd Okręgowy w Poznaniu
Osoba, która wytworzyła informację: sędzia Marcin Miczke
Data wytworzenia informacji: