Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Poznaniu

POSTANOWIENIE

Dnia 15 listopada 2023 roku

Sąd Okręgowy w Poznaniu II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Anna Kulczewska-Garcia

po rozpoznaniu w dniu 15 listopada 2023 roku

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z wniosku M. M. (1)

przeciwko (...) spółki z o.o. w T. , (...) spółka z o.o. w P. , (...) S.A w W.

o ustanowienie służebności przesyłu

na skutek apelacji wnioskodawcy

od postanowienia Sądu Rejonowego Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu

z dnia 23 czerwca 2022r.

sygn.akt V Ns 1434/15

postanawia :

1.  oddalić apelację,

2.  tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego zasądzić od wnioskodawcy na rzecz uczestników (...) spółki z o.o. w T. oraz (...) spółki z o.o. w P. kwoty po 240 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie za czas od uprawomocnienia się niniejszego rozstrzygnięcia o kosztach do dnia zapłaty.

Anna Kulczewska-Garcia

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 23 czerwca 2022 r., sygn. akt V Ns 1434/15 Sąd Rejonowy Poznań-Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu w pkt. 1 oddalił wniosek M. M. (1) przy udziale (...) Sp. z o.o. w T., (...) Sp. z o.o. w P. oraz (...) S.A. w W. o ustanowienie służebności przesyłu, a w pkt. 2 kosztami postępowania obciążył w całości wnioskodawcę, pozostawiając szczegółowe ich rozliczenie referendarzowi sądowemu.

Apelację od powyższego postanowienia wniósł wnioskodawca, zaskarżając je w całości i podnosząc następujące zarzuty naruszenia :

1.  art. 64 oraz 21 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej poprzez uznanie istnienia ograniczonego prawa rzeczowego w postaci służebności gruntowej odpowiadającej treścią służebności przesyłu, dla której nie ma potrzeby wyznaczania nieruchomości władnącej jako wynikającego z Kodeksu Cywilnego, a które może stanowić stałe ograniczenie prawa własności bez stosownego wynagrodzenia;

2.  art. 8 Konstytucji RP poprzez brak bezpośredniego zastosowania art. 64 Konstytucji oraz zastosowanie przepisu art. 292 KC w zw. z art. 285 KC i art. 176 KC w sposób sprzeczny z przepisami art. 2, art. 21 ust 1-2, art. 31 ust. 2- 3, art. 32 ust. 1-2, art. 37 ust. 1-2 i art. 64 ust. 1-3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, podczas gdy w przypadku naruszenia przez przepisy ustawy zasad zawartych w Konstytucji RP Sąd jest zobowiązany stosować przepisy Konstytucji w sposób bezpośredni;

3.  art. 1 Protokołu Dodatkowego numer 1 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz art. 17 ust. 1 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej poprzez niezgodne z prawem ograniczenie prawa własności skarżącego i stwierdzenie, że art. 292 w zw. z art. 285 KC i art. 176 KC może stanowić podstawę do zasiedzenia służebności gruntowej odpowiadającej treścią służebności bez ustalenia nieruchomości władnącej przesyłu bez należnego właścicielowi wynagrodzenia;

4.  art. 244 KC oraz art. 305(1) – 305(4) KC w zw. z art. 285 - 295 KC poprzez naruszenie podstawowych zasad prawa cywilnego, tj. zasady numerus clausus praw rzeczowych, i przyjęcie istnienia ograniczonego prawa rzeczowego - służebności gruntowej odpowiadającej treścią służebności przesyłu, która nie musi być ustanawiana na rzecz nieruchomości władnącej, a jest ustanawiana na rzecz’przedsiębiorcy przesyłowego, a które nie zostało przewidziane w Kodeksie cywilnym, ani w innych ustawach;

5.  art. 292 KC w zw. z art. 285 § 1 i 2 KC poprzez uznanie niniejszych przepisów za podstawę istnienia służebności gruntowej odpowiadającej treścią służebności przesyłu ustanawianej na rzecz przedsiębiorcy przesyłowego, a nie na rzecz nieruchomości władnącej, w okresie przed 3 sierpnia 2008 r., podczas gdy dokonana wykładnia przepisów jest niezgodna z przepisem art. 2, art. 21 ust 1-2, art. 31 ust. 2-3, art. 32 ust. 1-2, art. 37 ust. 1-2 i art. 64 ust. 1-3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;

6.  art. 292 KC w zw. z art. 172 KC i art. 352 § 1 KC i 176 KC poprzez ich nieprawidłowe zastosowanie i przyjęcie, że uczestniczki postępowania nabyły w drodze zasiedzenia służebność gruntową odpowiadającą służebności przesyłu w sytuacji niewykazania spełnienia wszystkich przesłanek niezbędnych do stwierdzenia zasiedzenia;

7.  art. ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami i wywłaszczeniu poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i uznanie, że z dniem 5 grudnia 1990 r. nastąpiło przekształcenie zarządu w prawo własności w odniesieniu nie tylko do budynków, innych urządzeń i lokali znajdujących się na gruntach Skarbu Państwa, ale znajdujących się także na gruntach stanowiących własność osób trzecich;

8.  art. 6 KC poprzez uznanie, iż uczestniczki postępowania wykazały, iż nabyły prawo własności spornej infrastruktury oraz związaną z nią służebność, w sytuacji gdy nie znajduje to swojego potwierdzenia w zebranym materiale dowodowym, a uczestniczki postępowania nie legitymują się decyzjami wydanymi na podstawie art. 2 ust. 3 z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami i wywłaszczeniu nieruchomości (OSNCP 1967, Nr 2, poz. 24);

9.  art. 245 KC w zw. z art. 348 KC poprzez przyjęcie, iż z dokumentów przedstawionych przez uczestniczki postępowania wynika, iż przedmiotem czynności związanych z przekazaniem majątku spółce Skarbu Państwa było przeniesienie służebności na gruntach wnioskodawcy, a w konsekwencji uznanie, że w niniejszej sprawie wykazane zostało przeniesienie służebności pomiędzy poprzednikami prawnymi uczestniczki postępowania;

10.  art. 6 KC poprzez uznanie, iż uczestniczki postępowania sprostały obowiązkowi ciężaru udowodnienia faktu, z którego wywodzi skutki prawne, a więc iż udowodniły daty początku biegu terminu zasiedzenia, w sytuacji, gdy z zebranego materiału dowodowego nie wynika kiedy wybudowano na nieruchomości wnioskodawcy przedmiotowe urządzenia, ani kiedy rozpoczęto ich eksploatację, ani kiedy prawo własności spornej nieruchomości lub urządzeń przeszło ze Skarbu Państwa na osoby trzecie, a tym samym mógł się rozpocząć ewentualny bieg terminu zasiedzenia, jak również, ze wykazały, że korzystały z jawnego i widocznego urządzenia w zakresie dot. strefy wykonywania służebności w sytuacji gdy na żadnej mapie, ani w terenie strefy te nie zostały wyznaczone;

11.  art. 287 KC w zw. z art. 305(1-4) KC poprzez nierozpoznanie istoty sprawy polegające na zaniechaniu zbadania przez sąd zakresu uprawnień, które składały się na treść ewentualnie zasiedzianej przez uczestników postępowania służebności gruntowej i ustalenia w jakim stopniu zasiedziane prawa odpowiadają służebności przesyłu, o ustanowienie której wnosiła wnioskodawcy;

12.  art. 233 § 1 KPC poprzez przekroczenie zasady swobodnej oceny dowodów i przyjęcie przez Sąd na podstawie zebranego materiału dowodowego, iż na gruncie niniejszej sprawy doszło do spełnienia przesłanek niezbędnych do stwierdzenia zasiedzenia służebności, co nie znajduje potwierdzenia w zgromadzonym materiale dowodowym;

13.  art. 520 § 2 KPC poprzez błędne przyjęcie, iż w niniejszej sprawie zaszły podstawy uzasadniające obciążenie wnioskodawcy kosztami postępowania, w szczególności w sytuacji, gdy koszty te powstały nie z winy wnioskodawcy, albowiem Sąd I instancji naraził wnioskodawcę na nieuzasadnione koszty opinii biegłych sadowych, które ostatecznie nie zostały wykorzystane do orzekania z uwagi na rozstrzygnięcie kwestii prejudycjalnej - oceny zarzutów zasiedzenia podniesionych przez uczestniczki postępowania.

W oparciu o powyższe zarzuty apelujący wniósł o:

1.  Zawieszenie niniejszego postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 3(1) KPC, z uwagi na toczące się postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym sygn. akt P 10/16 oraz SK 20/21, od wyniku których zależy rozstrzygnięcie na gruncie niniejszej sprawy;

2.  Zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez:

a)  ustanowienie na mocy art. 305(1) k.c. służebności przesyłu obciążającej nieruchomość stanowiącą działkę ewidencyjną o numerze (...), dla której Sąd Rejonowy Poznań - Stare Miasto w Poznaniu prowadzi księgę wieczystą pod oznaczeniem KW (...) na rzecz przedsiębiorcy (...) Sp. z o.o., której treścią jest znoszenie istnienia na nieruchomości obciążonej i w przestrzeni nad tą nieruchomością urządzeń przesyłowych, tj. gazociągu wysokiego ciśnienia DN 150 oraz prawo swobodnego dostępu i dojazdu do gazociągu w celu dokonywania jego bieżących konserwacji, eksploatacji, modernizacji i napraw, a także polegającej na ograniczeniu prawa właściciela nieruchomości obciążonej do korzystania z niej w strefie kontrolowanej, tj. obszarze wyznaczonym po obu stronach sieci gazowej, zgodnie z obowiązującymi przepisami, w której to strefie nie będzie podejmowana działalność mogącą mieć negatywny wpływ na trwałość i prawidłową eksploatację i ewentualną naprawę sieci gazowej, za jednorazowym wynagrodzeniem w wysokości 184.000,00 zł;

b)  ustanowienie na mocy art. 305(1) k.c. służebności przesyłu obciążającej nieruchomość stanowiącą działkę ewidencyjną o numerze (...), dla której Sąd Rejonowy Poznań - Stare Miasto w Poznaniu prowadzi księgę wieczystą pod oznaczeniem KW (...) na rzecz przedsiębiorcy (...) Sp. z o.o., której treścią jest znoszenie istnienia na nieruchomości obciążonej i w przestrzeni nad tą nieruchomością urządzeń przesyłowych, tj. linii elektroenergetycznej, oraz prawo swobodnego dostępu i dojazdu do tej linii w celu dokonywania jej bieżących konserwacji, eksploatacji, modernizacji i napraw, a także polegającej na ograniczeniu prawa właściciela nieruchomości obciążonej do korzystania z niej w strefie ochronnej, tj. obszarze wyznaczonym po obu stronach linii, zgodnie z obowiązującymi przepisami, w której to strefie nie będzie podejmowana działalność mogącą mieć negatywny wpływ na trwałość i prawidłową eksploatację i ewentualną naprawę sieci energetycznej, za jednorazowym wynagrodzeniem w wysokości 30.500,00 zł;

c)  obciążenie uczestniczki postępowania ad 1 oraz uczestniczki postępowania ad 2 w całości kosztami postępowania;

3.  Zasądzenie uczestniczki postępowania ad 1 oraz uczestniczki postępowania ad 2 na rzecz wnioskodawcy kosztów postępowania przed drugą instancją, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych;

Ewentualnie:

4.  Zmianę zaskarżonego postanowienia w pkt 2 poprzez nieobciążanie wnioskodawcy kosztami postępowania w całości;

Z najdalej idącej ostrożności procesowej, wnioskodawca wniósł ewentualnie o:

5.  Uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania;

6.  Zasądzenie od uczestniczki postępowania ad 1 i uczestniczki postępowania ad 2 na rzecz wnioskodawcy zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W odpowiedzi na apelację uczestnik (...) Sp. z o.o. w T. wniósł o oddalenie apelacji wnioskodawcy oraz o zasądzenie od wnioskodawcy na rzecz uczestnika kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego przed Sądem II instancji.

W odpowiedzi na apelację uczestnik (...) Sp. z o.o. w P. wniósł o oddalenie apelacji wnioskodawcy w całości oraz o zasądzenie od wnioskodawcy na rzecz uczestnika kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje :

Apelacja okazała się bezzasadna.

Ustalenia faktyczne Sądu I instancji wraz są prawidłowe. Sąd Okręgowy ustalenia te podziela i uznaje za własne. Na aprobatę zasługują także rozważania prawne Sądu Rejonowego. Zarzuty apelacji skierowane wobec orzeczenia tego Sądu nie zasługiwały na uwzględnienie.

W pierwszej kolejności odnieść się należy do wniosku apelującego o zawieszenie postępowania apelacyjnego na podstawie art. 177 §1 pkt. 3(1) k.p.c. Przepis ten stanowi, że Sąd może zawiesić postępowanie z urzędu jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku postępowania toczącego się przed Trybunałem Konstytucyjnym albo Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej. W orzecznictwie podkreśla się, że w każdym przypadku decyzja Sądu co do zawieszenia postępowania na tej podstawie powinna zostać poprzedzona oceną celowości zawieszenia. Ocena zasadności zawieszenia nie została pozostawiona do dowolnego uznania sądu. Stąd tez przed podjęciem takiej decyzji sąd ma obowiązek rozważenia wszystkich okoliczności i wydania decyzji w danej sytuacji celowej (por. zwłaszcza wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 2002 roku, sygn. akt II CKN 826/00). Nadto na względzie należy mieć również prawdopodobieństwo stwierdzenia niekonstytucyjności zakwestionowanych przepisów, przy założeniu domniemania konstytucyjności przepisów prawa uchwalanych w prawidłowym toku legislacji.

Wymaga zaznaczenia, że kwestia regulacji dotyczącej służebności przesyłu – w tym także kwestia konsekwencji dokonywanych przez sądy kwalifikacji prawnych dotyczących także stanów sprzed wejścia w życie regulacji z art. 3051 i n. k.c. – były już przedmiotem rozstrzygnięć Trybunału Konstytucyjnego (odnotować można zwłaszcza postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 lipca 2014 roku w sprawie P 28/13 umorzył postępowanie - z uwagi na niedopuszczalność wydania wyroku w tej materii, bowiem – jak wskazano w uzasadnieniu - zarówno z petitum pytania prawnego, jak i jego uzasadnienia wynikało, że sąd pytający nie kwestionował konstytucyjności wskazanych przez siebie przepisów, ale praktykę ich stosowania przez sądy, przede wszystkim przez Sąd Najwyższy.

Na tym tle biorąc pod uwagę charakter niniejszej sprawy oraz treść pytania prawnego w sprawie o sygn. P 10/16 oraz SK 20/21 wymaga zaznaczenia, że jakkolwiek sama treść pytania dotyczy jednego z aspektów istotnych w kontekście rozstrzygnięcia sprawy, jednak nie sposób przesądzić dużego prawdopodobieństwa zakwestionowania przez Trybunał Konstytucyjny dotychczasowej wykładni przepisów kodeksu cywilnego i będącej jej konsekwencją możliwości zasiedzenia służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu, jako naruszającej zasadę ochrony praw własności wynikającej z art. 21 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 1 Protokołu nr 1 do „Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności”.

Jednocześnie postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym nie wprowadza automatycznie stanu polegającego na konieczności oczekiwania na orzeczenie tego Trybunału i nie zachodzi stan prejudycjalności. Sąd winien jest zatem w ramach jurysdykcyjnej samodzielności dokonać właściwej subsumpcji bez potrzeby oczekiwania na orzeczenie sądu konstytucyjnego. Niezależnie bowiem od wyniku postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym Sąd władny jest wyinterpretować normy prawne stanowiące podstawę orzekania, bowiem kwestia która stała się kanwą zawieszenia postępowania i w zasadzie pytania prawnego do Trybunału Konstytucyjnego, należy bardziej do kategorii wykładni prawa materialnego i praktyki sądowej (nota bene niejednolitej), niż zgodności z Konstytucją RP.

Następnie skarżący podniósł w apelacji zarzut naruszenia Konstytucji RP oraz art. 1 Protokołu Dodatkowego nr 1 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej jako: EKPCz) i art. 17 ust. 1 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, poprzez uznanie istnienia ograniczonego prawa rzeczowego w postaci służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu, mającego stanowić trwałe ograniczenie prawa własności bez stosownego wynagrodzenia. Z tym zarzutem wiązał się zarzut naruszenia przepisów prawa materialnego, tj. art. 244, 305 ¹ -305 ⁴ k.c. w zw. z art. 285-295 k.c. poprzez sprzeczne z zasadą numerus clausus praw rzeczowych przyjęcie istnienia ograniczonego prawa rzeczowego w postaci służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu, które nie zostało przewidziane w kodeksie cywilnym ani w innych ustawach.

Zarzuty te nie zasługują jednak na uwzględnienie, są bowiem niezgodne z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego. W orzecznictwie przyjmuje się bowiem, że w okresie poprzedzającym wejście w życie w dniu 3 sierpnia 2008 r. przepisów art. 305 ¹ i n. k.c. regulujących służebność przesyłu, możliwe było ustanowienie, a także nabycie w drodze zasiedzenia, służebności gruntowej odpowiadającej swoją treścią obecnej służebności przesyłu. Dopuszczalność ustanowienia służebności przesyłu wynikała wprost z art. 175 Prawa Rzeczowego, według którego służebność mogła być ustanowiona na rzecz każdoczesnego właściciela oznaczonego przedsiębiorstwa, przy czym do służebności tej należało stosować odpowiednio przepisy o służebnościach gruntowych. Kodeks cywilny nie przejął tej regulacji, jako nieprzystającej do ówczesnych założeń gospodarczych, niemniej jednak w judykaturze dopuszczano obciążenie nieruchomości służebnością gruntową umożliwiającą doprowadzenie do innej nieruchomości linii energetycznej lub innych mediów (por. uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 03.06.1965 r., III CO 34/65, OSNCP 1966, nr 7-8, poz. 109 i z dnia 30.08.1991 r., III CZP 73/91, OSNC 1992, nr 4, poz. 53). Nie stawiano w tej mierze wymagania, aby nieruchomości, których dotyczy służebność, sąsiadowały ze sobą (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2011.1981 r., III CRN 232/81, OSNCP 1982, nr 4, poz. 62). Wykładnia ta ewoluowała stosownie do zmieniających się stosunków gospodarczych i związanych z nimi potrzeb. W szczególności, w judykaturze dostrzeżono, że zwiększenie użyteczności przedsiębiorstwa energetycznego, jako właściciela urządzeń przesyłowych, może zarazem prowadzić do zwiększenia użyteczności nieruchomości, które są składnikami przedsiębiorstwa w ujęciu przedmiotowym, w tym zwłaszcza nieruchomości zabudowanych stacjami energetycznymi. Umożliwiło to, w ramach art. 285 § 2 k.c., ustanawianie służebności gruntowych odpowiadających treścią dzisiejszej służebności przesyłu, bez potrzeby precyzyjnego oznaczania nieruchomości władnącej, przy założeniu, że chodzi o zwiększenie użyteczności nieruchomości indywidualizowanych przez pryzmat przedsiębiorstwa, którego są składnikami. Ujęcie to nie stanowiło zatem rezygnacji z wymagania istnienia nieruchomości władnącej (art. 285 § 2 k.c.), lecz ułatwienie w zakresie sposobu jej wskazania. Korespondowało to z założeniem, że służebność gruntowa przynosi w istocie korzyść właścicielowi nieruchomości, nie zaś samej nieruchomości, przez którą korzyść ta jest uzyskiwana (por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 8.09. 2006 r., II CSK 112/06, z dnia 16.01.2013 r., II CSK 298/12, z dnia 30.10.2013 r., V CSK 497/12, z dnia 20.01.2015 r., V CSK 26/14 i z dnia 13.01.2016 r., V CSK 224/15). Aprobata dla istnienia tego rodzaju służebności implikowała tezę, że wykonywanie nad nieruchomością faktycznego władztwa odpowiadającego jej treści może prowadzić do zasiedzenia służebności. Pogląd ten odpowiadał ogólnemu założeniu, że służebność gruntowa może być przedmiotem zasiedzenia, jeżeli wiąże się z korzystaniem z trwałego i widocznego urządzenia (art. 292 k.c.). Warunki zasiedzenia tej służebności wynikały z ogólnych reguł rządzących nabyciem praw przez zasiedzenie z uwzględnieniem specyfiki służebności - konieczne było zatem korzystanie z nieruchomości w zakresie treści służebności, pod warunkiem, że dotyczyło ono trwałego i widocznego urządzenia oraz ciągłość posiadania przez czas odpowiadający terminowi zasiedzenia (vide: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10.11.2017 r., V CSK 33/17, uchwały Sądu Najwyższego: z dnia z 17.01.2003 r., III CZP 73/02, OSNC 2003, nr 11, poz. 142), z dnia 7.10.2008 r., III CZP 89/08, Biul. SN 2008, nr 10, s. 7, z dnia 9.08.2011 r., III CZP 10/11, OSNC 2011, nr 12, poz. 129, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12.12.2008 r., II CSK 389/08, postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 26.07.2012 r., II CSK 752/11, z dnia 18.04.2012 r., V CSK 190/11 oraz z dnia 6.07.2011 r., I CSK 157/11, BSN 2011, nr 11 i z dnia 13.02.2015 r., II CSK 310/14)).

W orzeczeniach Sądu Najwyższego wprost odnoszono się również do konstytucyjnego i prawnomiędzynarodowego aspektu związanego z ochroną sfery prawnej właściciela (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10.11.2017 r., V CSK 33/17). W szczególności Sąd Najwyższy wskazał, że pogląd dopuszczający nabycie - przed dniem wejścia w życie art. 305 ¹ i n. k.c. regulujących służebność przesyłu - służebności gruntowej umożliwiającej posadowienie na nieruchomości urządzeń energetycznych wchodzących w skład sieci, a także ich eksploatację i konserwację, opiera się na wykładni zgodnej ze współcześnie akceptowanymi metodami interpretacji tekstu prawnego i nie ma „prawotwórczego” charakteru. Wymaganie zwiększenia użyteczności nieruchomości ( art. 285 § 2 k.c.) należało w tym przypadku oceniać przez pryzmat funkcjonalności przedsiębiorstwa, którego elementami są nieruchomości. Wykładnia prawa, jako czynność odtwórcza i rekonstrukcyjna, ma co do zasady zawsze skutek deklaratywny, co nie może być utożsamiane z naruszeniem zakazu retroaktywności, choć orzecznictwo dopuszcza niekiedy wyjątki, pozwalające na ograniczenie jej czasowych skutków. Dopuszczenie możliwości nabywania, w tym przez zasiedzenie, służebności odpowiadającej rolą służebności przesyłu, nie stanowiło zatem kreacji nowego prawa rzeczowego o charakterze bezwzględnym i to ze skutkiem „wstecznym”. Oparte było natomiast - w zakresie nabycia przez zasiedzenie - na stosowanym wprost art. 292 k.c. Zgodność nabycia służebności gruntowej przez zasiedzenie z art. 64 ust. 3 Konstytucji RP potwierdzono w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25.05.1999 r., SK 9/98, OTK-A 1999, nr 4, poz. 78), podobnie jak instytucji zasiedzenia in genere (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14.12.2005 r., SK 61/03, OTK-A 2005, nr 11, poz. 136).

Sąd Najwyższy odnosząc omawianą materię do Protokołu nr 1 do EKPCz zauważył, że decyzją Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 17 maja 2016 r. Nr 8585/13, P.i inni przeciwko Polsce, Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał za niedopuszczalne połączone skargi oparte na zarzucie naruszenia art. 1 Protokołu nr 1 do EKPCz na skutek pozbawienia skarżących orzeczeniami sądów krajowych prawa do wynagrodzenia w związku z ograniczeniami prawa własności wynikającymi z posadowienia na ich nieruchomościach urządzeń przesyłowych. Trybunał przyjął, po analizie wykładni przyjętej przez sądy krajowe, że skarżący nie legitymowali się dostatecznie ukształtowanym uprawnieniem, aby uznać, że orzeczenia sądów polskich stwierdzające m.in. zasiedzenie służebności, stanowiły ingerencję w prawo do poszanowania mienia w rozumieniu tego postanowienia (por. też co do instytucji zasiedzenia w ogólności wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (Wielka Izba) z dnia 30 sierpnia 2007 r., 44302/02 , J.A. P. (O.). Ltd i (...).A. P. (O.). (...) Ltd przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, (...) i decyzję Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 29 czerwca 2009 r. Nr 37727/05, M. W. przeciwko Polsce).

Nie zasługiwał na uwzględnienie zgłoszony w apelacji zarzut naruszenia wskazanych w jej treści przepisów prawa materialnego i procesowego poprzez przyjęcie przez Sąd Rejonowy, że doszło do spełnienia przesłanek zasiedzenia. Apelujący podważał stanowisko Sądu I instancji odnośnie daty początkowej biegu terminu zasiedzenia, wskazując, że z materiału dowodowego nie wynika, kiedy wybudowano urządzenia na nieruchomości wnioskodawcy ani kiedy rozpoczęto ich eksploatację ani wreszcie kiedy prawo własności urządzeń przeszło ze Skarbu Państwa na poprzedników prawnych uczestników. Kwestionował również fakt korzystania z jawnego i widocznego urządzenia przez posiadaczy służebności.

W tym zakresie Sąd Okręgowy w pełni podziela rozważania prawne Sądu I instancji. W zakresie linii elektroenergetycznej Sąd I instancji trafnie wskazał na pomiar uziemień tej linii z marca 1974 r. (k. 268), który dotyczy zasilania stacji 06-641. Nieruchomość wnioskodawcy zasilana jest właśnie z tej stacji. Pomiar uziemień linii z marca 1974 r. wskazuje zatem jednoznacznie na fakt, iż w tym czasie linia elektroenergetyczna na nieruchomości wnioskodawcy już istniała. Podobna okoliczność wynika z zeznań świadka P. M.. Jednocześnie nawet przyjmując najbardziej korzystną dla wnioskodawcy wersję stanu faktycznego nie ulega wątpliwości, iż linia elektroenergetyczna istniała na nieruchomości wnioskodawcy w r. 1982 i była używana do przesyłu energii elektrycznej. Z tego też względu, przyjmując złą wiarę poprzednika prawnego (...) Sp. z o.o. 30-letni termin zasiedzenia służebności przesyłu w zakresie linii elektroenergetycznej upłynął z dniem 31 grudnia 2012 r.

Natomiast w odniesieniu do gazociągu to wskazać należy na protokół odbioru końcowego gazociągu wysokiego ciśnienia DN 150 z dnia 10 lipca 1975 r. Trafnie Sąd Rejonowy wskazał, iż protokół ten musi dotyczyć gazociągu przebiegającego przez nieruchomość wnioskodawcy, skoro w okolicy nie ma żadnego innego gazociągu tego typu, a miejscowość G., w której położona jest nieruchomość wnioskodawcy, znajduje się na trasie przebiegu gazociągu między P. a G.. Słusznie zatem Sąd Rejonowy przyjął listopad 1978 r. jako początek okresu zasiedzenia – w tej dacie rodzice wnioskodawcy nabyli nieruchomość – co, przy uwzględnieniu dobrej wiary Skarbu Państwa, pozwalało stwierdzić zasiedzenie na jego rzecz w listopadzie 1988 r. Skarb Państwa wybudował bowiem przedmiotowy gazociąg na własnym gruncie, co uzasadnia jego dobrą wiarę w zakresie zasiedzenia służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu.

Sąd Okręgowy podziela przy tym stanowisko Sądu Rejonowego w zakresie faktu korzystania przez uczestników i ich poprzedników prawnych z widocznego i trwałego urządzenia (art. 292 k.c.). Pogląd ten nie budzi wątpliwości w odniesieniu do linii elektroenergetycznych, natomiast w zakresie gazociągu Sąd Okręgowy podziela przytoczone przez Sąd Rejonowy pogląd Sądu Najwyższego, iż jeżeli każdoczesny właściciel nieruchomości w toku biegu zasiedzenia miał wiedzę o zlokalizowaniu na niej gazociągu, to spełnienie przesłanki widoczności urządzenia wątpliwości budzić nie może. Trafnie w związku z tym Sąd Rejonowy zauważył, że gazociąg jest oznaczony żółtymi słupkami, w związku z czym wnioskodawca musiał mieć wiedzę o jego istnieniu.

Podkreślić przy tym należy, w kontekście zarzutów apelacji, iż nie jest konieczne wykazywanie przeniesienia posiadania przez Skarb Państwa na poprzednika prawnego uczestnika oraz na samego uczestnika, gdyż, jak zauważa się w judykaturze Sądu Najwyższego (por. postanowienie z dnia 2 marca 2017 r., V CSK 356/16, Legalis nr 1650961) do wykazania przeniesienia posiadania służebności przesyłu na uczestnika postępowania nie było konieczne udowodnienie przeniesienia przez jego poprzednika prawnego konkretnie oznaczonych urządzeń technicznych, lecz wykazanie, że urządzenia służące do przesyłu mediów w zakresie działalności przedsiębiorstwa przesyłowego, znajdujące się wewnątrz, na lub ponad gruntem, istniały w oznaczonym miejscu i były wykorzystywane do tego celu oraz że działanie to jest kontynuowane przez uczestnika. W przypadku linii energetycznej wystarczające jest wykazanie jej trwałego, niepodlegającego zmianom, przebiegu i lokalizacji na nieruchomości obciążonej, natomiast nie ma istotnego znaczenia skład techniczny urządzeń przesyłowych i protokolarne potwierdzenie ich przekazania następcy. Przy tym te uwagi Sądu Najwyższego są aktualne także w odniesieniu do gazociągu.

Jak wskazał przy tym Sąd Najwyższy w pełni akceptowanym przez Sąd Okręgowy postanowieniu z dnia 10 listopada 2017 r., sygn. V CSK 33/17, pod rządami zasady jednolitej własności państwowej faktyczne władztwo wykonywane nad nieruchomością przez przedsiębiorstwo państwowe mogło wprawdzie prowadzić do zasiedzenia służebności, nabywcą prawa rzeczowego był jednak Skarb Państwa. Zmiana tego stanu rzeczy nastąpiła z uchyleniem art. 128 k.c., którego skutkiem było umożliwienie przedsiębiorstwom państwowym nabywania praw do własnego majątku. Nie zmieniała ona jednak statusu ani charakteru uprawnień do mienia pozostającego w zarządzie przedsiębiorstw państwowych, nabytego pod rządami art. 128 k.c.; uprawnionym w tym zakresie był w dalszym ciągu Skarb Państwa. Ustawą z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. Nr 79, poz. 464 ze zm., dalej - „u.z.u.g.g.”) prawo zarządu przysługujące przedsiębiorstwom państwowym w odniesieniu do gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa lub gminy zostało - z dniem 5 grudnia 1990 r. - przekształcone w prawo użytkowania wieczystego, a w odniesieniu do znajdujących się na tych gruntach budynków, innych urządzeń i lokali - w prawo własności (art. 2 ust. 1 i 2 u.z.u.g.g.). Przekształcenie to nie objęło jednak urządzeń przesyłowych (linii energetycznych), które są zbiorem rzeczy ruchomych i nie mogą być traktowane jako urządzenia znajdujące się na gruntach. Nabycie własności tych urządzeń przez przedsiębiorstwo państwowe nastąpiło na podstawie art. 1 pkt 9 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o zmianie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U. z 1991 r. Nr 2, poz. 6), przy czym przekształcenie to - odmiennie niż w przypadku „uwłaszczenia” następującego na podstawie art. 2 ust. 1 i 2 u.z.u.g.g. - nie znajdowało potwierdzenia w wydaniu decyzji administracyjnej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12.05.2016 r., IV CSK 510/15, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15.02.2017 r., II CSK 157/16). Na tej podstawie na przedsiębiorstwa państwowe przeszły wszystkie te składniki mienia państwowego, pozostające w zarządzie przedsiębiorstwa, które nie zostały objęte art. 2 ust. 1 i 2 u.z.u.g.g.

Jeżeli zatem Skarb Państwa nabył uprzednio służebność odpowiadającą treści służebności przesyłu, w związku z eksploatacją urządzeń przesyłowych, posadowionych na nieruchomości osoby fizycznej i znajdujących się w dyspozycji przedsiębiorstwa państwowego, to służebność ta - jako prawo znajdujące się w zarządzie przedsiębiorstwa i funkcjonalnie związane z działalnością przesyłową - przechodziła na rzecz przedsiębiorstwa jednocześnie z uzyskaniem przezeń praw do infrastruktury przesyłowej, co nastąpiło z wejściem w życie powołanej ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. (weszła ona w życie w dniu 7 stycznia 1991 r.). Trudno byłoby przy tym twierdzić, że uprawnienie to – w oderwaniu od praw do urządzeń przesyłowych – pozostało przy Skarbie Państwa i wymagało odrębnego przeniesienia na przedsiębiorstwo lub spółkę Skarbu Państwa powstałą na skutek jego przekształcenia (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 września 2010 r., III CSK 319/09).

Powyższe oznacza, że prawo służebności gruntowej nabyte przez zasiedzenie przez Skarb Państwa – w zakresie linii elektroergetycznej - przeszło na mocy ww. ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. na poprzednika prawnego E. Operator, w którego zarządzie pozostawało, a następnie, w związku z kolejnymi przekształceniami przedsiębiorstw energetycznych, na spółkę (...) Sp. z o.o.

Nieuzasadniony okazał się zarzut nierozpoznania istoty sprawy, którego przejawu skarżący upatrywał w zaniechaniu zbadania przez Sąd Rejonowy zakresu uprawnień, które składały się na treść ewentualnie zasiedzianej służebności i ustalenia, w jakim stopniu zasiedziane prawo odpowiada służebności przesyłu, o ustanowienie której wniósł wnioskodawca. Apelujący zarzucił, że Sąd nie zbadał szerokości strefy zasiedzianej służebności ani uprawnień składających się na tę służebność. Podniósł, że nawet, gdyby uznać, że doszło do zasiedzenia służebności, to zasiedziane mogło zostać jedynie prawo do posadowienia i eksploatacji przedmiotowej linii, polegające wyłącznie na przesyle energii. Uczestnicy nie wykazali natomiast, by pozostałe uprawnienia weszły w zakres zasiedzianej służebności, np. prawo do modernizacji linii czy istnienie ograniczeń w strefie ochronnej. Zdaniem apelującego, nawet gdyby Sąd stwierdził zasiedzenie w strefie węższej, to w pozostałym zakresie zgłoszonym przez wnioskodawcę sąd może ustanowić służebność.

Odnosząc się do tego zarzutu Sąd Okręgowy zauważa, że kwestia zasiedzenia służebności była w niniejszej sprawie oceniana wyłącznie jako przesłanka przy badaniu zasadności wniosku właściciela nieruchomości o ustanowienie służebności przesyłu. W takiej sytuacji nie jest potrzebne precyzyjne określenie granic służebności, której zasiedzeniem broni się uczestnik postępowania (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 08.09.2016 r., II CSK 822/15). Istotne jest natomiast zbadanie, czy przedsiębiorca dysponuje tytułem prawnym do korzystania z urządzeń posadowionych na nieruchomości, stwierdzenie tego tytułu pociąga bowiem za sobą odpadnięcie jednej z przesłanek zasadności wniosku o ustanowienie służebności przesyłu, jaką jest konieczność jej ustanowienia do korzystania z urządzeń przesyłowych (art. 305 ² § 2 k.c.). Ocena, że ustanowienie służebności przesyłu nie jest konieczne, nie jest przy tym uwarunkowana stwierdzeniem, że tytuł, którym dysponuje przedsiębiorca, dokładnie pokrywa się z granicami służebności przesyłu, do której ustanowienia zmierza wnioskodawca (vide: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10.11.2017 r., V CSK 33/17).

Nawiązując do argumentacji zamieszczonej w uzasadnieniu apelacji Sąd Okręgowy zauważa nadto, że zakres, w jakim następuje zasiedzenie służebności odpowiadającej treścią służebności przesyłu, nie musi ograniczać się w świetle art. 292 k.c. do pasa gruntu biegnącego pod linią elektroenergetyczną lub nad gazociągiem. O zakresie tym decyduje zakres faktycznego władztwa, które dało podstawę do stwierdzenia zasiedzenia, oceniany z uwzględnieniem tego, że korzystanie zgodnie z przeznaczeniem z urządzeń przesyłowych posadowionych na nieruchomości wiąże się z potrzebą wkraczania na nieruchomość w celu utrzymywania ich w zdatności do użytku, chociażby potrzeba taka aktualizowała się rzadko. Z kolei ograniczenia w strefie ochronnej dotyczące właściciela nieruchomości, np. w zakresie jej zabudowy, nie są objęte treścią służebności. Służebność gruntowa pełniąca rolę służebności przesyłu, jak i służebność przesyłu unormowana w art. 305 ¹ k.c., ma charakter czynny, obejmuje zatem uprawnienie do określonych działań dotyczących nieruchomości obciążonej, w szczególności do utrzymywania posadowionych na nieruchomości urządzeń i korzystania z nich zgodnie z ich przeznaczeniem. Nie obejmuje natomiast innych ograniczeń własności związanych z oddziaływaniem linii elektroenergetycznych czy gazociągu. Ograniczenia te są niezależne od tytułu prawnego do korzystania z nieruchomości, na której posadowione są urządzenia (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1011.2017 r., V CSK 33/17). Z tego względu stanowisko apelującego jakoby zasiedziana służebność obejmowała wyłącznie prawo do przesyłu energii czy gazu (już np. bez możliwości konserwacji urządzeń) oraz by kwestia braku ustalenia ograniczeń w strefie ochronnej oznaczała nierozpoznanie istoty sprawy, nie zasługiwało na aprobatę.

W niniejszej sprawie uznać należało, że uprawnienia, które uzyskał poprzednik prawny uczestnika w drodze zasiedzenia, statuują dla uczestnika wystarczający tytuł prawny, aby ustanowienie służebności przesyłu stało się zbyteczne. Odpowiadają one dotychczasowemu korzystaniu z nieruchomości przez poprzedników prawnych uczestnika i przez niego samego, realizowanemu od kilkudziesięciu lat jako uzasadnione potrzebami konkretnego urządzenia przesyłowego. Ocena ta nie została skutecznie podważona w apelacji.

Nie był również zasadny zarzut naruszenia art. 520 §2 k.p.c. W postępowaniu nieprocesowym zasadą jest, że każdy z uczestników ponosi koszty związane ze swym udziałem w sprawie - art. 520 § 1 k.p.c. Reguła ta doznaje jednak ograniczeń w sytuacjach określonych w art. 520 § 2 i § 3 k.p.c. W niniejszej sprawie, zważywszy na okoliczność, że interesy uczestników były niewątpliwie sprzeczne - wnioskodawca domagał się ustanowienia służebności za wynagrodzeniem, uczestnicy zaś oddalenia wniosku z uwagi na zasiedzenie służebności - przy czym roszczenie wnioskodawcy zostało oddalone, ziściły się przesłanki z art. 520 § 3 k.p.c., uzasadniające zasądzenie od wnioskodawcy na rzecz uczestników zwrotu kosztów postępowania. Jednocześnie fakt przeprowadzenia dowodów z opinii biegłych, które ostatecznie okazały się zbędne dla sprawy z uwagi na kierunek rozstrzygnięcia, ma znaczenie jedynie w tym sensie, iż jeden z uczestników postępowania musi te koszty pokryć. Z uwagi na przegranie sprawy przez wnioskodawcę uzasadnione wydaje się stwierdzenie, iż to właśnie on winien te koszty uiścić.

Mając to wszystko na uwadze, Sąd Okręgowy na podstawie art. 385 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oddalił apelację.

O kosztach postępowania apelacyjnego Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 520 § 3 k.p.c. Na koszty obu uczestników złożyło się wynagrodzenie pełnomocników uczestników w wysokości po 240 zł dla każdego z nich, ustalone na podstawie § 10 ust. 1 pkt 1 w zw. z § 5 pkt 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. 2015.1800 ze zm.).

Anna Kulczewska-Garcia