Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Poznaniu

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 11 kwietnia 2023r.

Sąd Okręgowy w Poznaniu Wydział XV Cywilny Odwoławczy

w składzie następującym:

Przewodniczący: sędzia Joanna Andrzejak-Kruk

po rozpoznaniu w dniu 11 kwietnia 2023r. w Poznaniu na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa (...)z siedzibą we W.

przeciwko K. Ś.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Rejonowego w Kościanie

z dnia 4 stycznia 2022r.,

sygn. akt I.C.319/21

I.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że:

1)  zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 4.500,-zł ( cztery tysiące pięćset złotych ) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 14 maja 2021r. do dnia zapłaty;

2)  w pozostałej części oddala powództwo;

3)  zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1.158,50zł z tytułu zwrotu kosztów procesu,

II.  w pozostałej części oddala apelację,

III.  zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 200,-zł z tytułu zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w instancji odwoławczej.

/-/ Joanna Andrzejak-Kruk

UZASADNIENIE

pkt I. i II. wyroku Sądu Okręgowego z dnia 11 kwietnia 2023r.

Pozwem złożonym 14.05.2021r. powód (...) z siedzibą w W. wystąpił o zasądzenie od pozwanego K. Ś. kwoty 9.403,16zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od wniesienia pozwu do dnia zapłaty i kosztami procesu według norm przepisanych. W uzasadnieniu powód podniósł, że w wyniku przelewu nabył wierzytelność wobec pozwanego wynikającą z umowy pożyczki gotówkowej, którą pozwany zawarł z (...) sp. z o.o. Umowa pożyczki została wypowiedziana z uwagi na nieregulowanie przez pozwanego rat pożyczki, a cała należność stała się wymagalna 3.01.2020r.

W dniu 8.07.2021r. referendarz sądowy wydał przeciwko pozwanemu nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym, uwzględniając żądanie pozwu.

Pozwany złożył sprzeciw od nakazu zapłaty, zaskarżając go w całości i domagając się oddalenia powództwa oraz zasądzenia od powoda kosztów postępowania według norm przepisanych. Zdaniem pozwanego roszczenie nie zostało udowodnione co do zasady i co do wysokości, w tym nie wykazano podstaw do wypowiedzenia umowy pożyczki oraz skutecznego doręczenia pozwanemu wezwania do zapłaty i wypowiedzenia, powód nie wykazał także legitymacji czynnej i sposobu wyliczenia wysokości należności głównej i odsetek. Pozwany zarzucił nadto, że postanowienia umowy pożyczki przewidujące koszty pozaodsetkowe, narzucone pozwanemu we wzorcu umowy, stanowią próbę obejścia przepisów o odsetkach maksymalnych. Pozwany z powołaniem na art. 45 ust. 1 u.k.k. złożył też oświadczenie o sankcji kredytu darmowego, zaś z ostrożności procesowej, w razie uwzględnienia powództwa, wniósł o rozłożenie zasądzonego świadczenia na raty.

Wyrokiem z dnia 4.01.2022r., sygn. akt I.C.319/21 Sąd Rejonowy w Kościanie: I. zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 9.403,16zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od 14.05.2021r. do dnia zapłaty; II. zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 2.317,-zł z tytułu zwrotu kosztów procesu z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia uprawomocnienia się orzeczenia do dnia zapłaty.

Apelację od wyroku złożył pozwany, zaskarżając go w całości i wnosząc o jego uchylenie i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.

Pozwany podniósł, że otrzymał pożyczkę gotówkową w wysokości 4.500,-zł, zaś opłatę za udzielenie pożyczki i opłatę prowizyjną ustalono na 3.825,-zł. Postanowienia umowy przewidujące te opłaty stanowią klauzule abuzywne w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c. ( opłaty są nadmierne, a umowa nie przewiduje, jaki mają charakter i jakie czynności pożyczkodawcy rekompensują ), a ich ustalenie stanowi próbę obejścia art. 359 § 2 ¹ k.c.

Powód w odpowiedzi na apelację domagał się jej oddalenia oraz zasądzenia od pozwanego zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu odwoławczym.

S ąd Okręgowy nie przeprowadzał postępowania dowodowego, a zatem niniejsze uzasadnienie zawiera jedynie wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa ( art. 505 ¹³ § 2 k.p.c. ).

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Z uwagi na treść art. 505 ⁹ § 2 i 3 k.p.c. apelacja w postępowaniu uproszczonym ma charakter ograniczony, a jej funkcją nie jest ponowne rozpoznanie sprawy przez sąd drugiej instancji w granicach apelacji ( art. 378 § 1 k.p.c. ), lecz wyłącznie kontrola wyroku wydanego przez sąd pierwszej instancji i to pod kątem tego, co w apelacji zarzuci skarżący. Rozpoznając apelację w postępowaniu uproszczonym sąd drugiej instancji jest więc związany podniesionymi w niej zarzutami naruszenia zarówno prawa procesowego, jak i materialnego ( por. uzasadnienie uchwały (7) SN z 31.01.2008r., III CZP 49/07, publ. OSNC 2008/6/55 ).

Wprawdzie pozwany zaskarżył wyrok Sądu Rejonowego w całości, natomiast nie kwestionował poczynionych przez ten Sąd ustaleń faktycznych ( które w związku z tym Sąd Okręgowy przyjął za podstawę swego orzeczenia – art. 382 k.p.c. ), a zarzuty jego apelacji odnosiły się wyłącznie do dokonanej oceny prawnej postanowień umowy pożyczki z 6.08.2019r. przewidujących pobranie opłaty za udzielenie pożyczki w kwocie 1.125,-zł ( (...) umowy ) oraz opłaty prowizyjnej w kwocie 2.700,-zł ((...) umowy ).

Pozwany wskazał w apelacji, że koszty pożyczki wyniosły 4.716,72zł i stanowiły ponad 100% kapitału pożyczki, co jest jednak stwierdzeniem nieścisłym. Z ustaleń Sądu Rejonowego i treści umowy pożyczki wynika bowiem, że na podstawie umowy pożyczki poprzednik prawny powoda udzielił pozwanemu pożyczki w wysokości 8.325,-zł w dwóch transzach: 4.500,-zł i 3.825,-zł, przy czym pierwsza transza oddana była do dyspozycji pozwanego w formie wypłaty gotówkowej, zaś druga transza została przeznaczona na pokrycie opłaty za udzielenie pożyczki i opłaty prowizyjnej ( (...) umowy). Pożyczka była oprocentowana stałą stawką procentową 10% w stosunku rocznym i odsetki umowne wynosiły w związku z tym 891,87zł ( (...) umowy ), a w konsekwencji pozwany miał spłacić 9.216,87zł w 24 ratach miesięcznych wynoszących po 394,03zł każda, płatnych w okresie od 10.09.2019r. do 10.08.2021r. ((...) umowy ). Na kwotę 4.716,87zł podaną w apelacji składały się więc odsetki umowne ( 891,87zł ) i pozaodsetkowe koszty kredytu ( 3.825,-zł ), a tylko te ostatnie pozwany podważał.

Sąd Rejonowy uznał, że postanowienia przedmiotowej umowy pożyczki przewidujące pobranie opłaty za udzielenie pożyczki 1.125,-zł i opłaty prowizyjnej 2.700,-zł nie mogą być uznane za klauzule abuzywne w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c., gdyż ich wysokość nie wykroczyła poza limit wyznaczony przez art. 36a ustawy z dnia 12.05.2011r. o kredycie konsumenckim ( t.j. Dz.U. 2022/246 ), a wartości maksymalne przewidziane w tym przepisie zostały określone przez ustawodawcę w oparciu o analizę danych dotyczących działalności kredytodawców, odzwierciedlających realia rynku kredytowego. Sąd Okręgowy nie podziela tego stanowiska.

Przepis art. 36a u.k.k. – w brzmieniu obowiązującym w chwili zawarcia przedmiotowej umowy i mającym zastosowanie w sprawie ( por. art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6.10.2022r. o zmianie ustaw w celu przeciwdziałania lichwie, Dz.U. 2022/2239 ) – określa sposób obliczenia maksymalnej wysokości pozaodsetkowych kosztów kredytu według przedstawionego wzoru ( ust. 1 ) oraz przewiduje, że pozaodsetkowe koszty kredytu w całym okresie kredytowania nie mogą być wyższe od całkowitej kwoty kredytu ( ust. 2 ). Nie stanowi on lex specialis w stosunku do przepisów art. 385 ¹ i nast. k.c., a obowiązywanie ustawowego limitu kosztów pozaodsetkowych nie wyłącza kontroli konkretnych postanowień umowy, które odnoszą się do takich kosztów, pod kątem skuteczności ich inkorporacji do stosunku prawnego oraz pod względem ich abuzywności. Celem wprowadzenia regulacji o maksymalnych pozaodsetkowych kosztach kredytu było to, że ograniczenie możliwości pobierania nadmiernych odsetek wynikające z art. 359 § 2 ¹ k.c. nie stanowiło wystarczającego instrumentu ochrony interesów konsumenta w sytuacji, gdy przedsiębiorcy, przestrzegając regulacji dotyczących maksymalnej wysokości odsetek, jednocześnie zastrzegali wysokie prowizje i dodatkowe opłaty o charakterze pozaodsetkowym. W konsekwencji tego rodzaju praktyk łączne koszty obsługi długu niejednokrotnie przekraczały wysokość zaciągniętej pożyczki lub kredytu. Wysokie koszty pozaodsetkowe, w przypadku korzystania przez konsumenta z pożyczek i kredytów w kilku instytucjach jednocześnie, powodowały szybko rosnący obszar zadłużenia. Uwzględniając te przesłanki ustawodawca podjął działania regulacyjne, których celem było zapobieganie przypadkom pobierania przez kredytodawców kredytu konsumenckiego nieuzasadnionych ( zbyt wysokich ) opłat ( Uzasadnienie projektu ustawy nowelizującej z dnia 5.08.2015r., VII kadencja, druk sejm. nr 3460, s.19 ). Nowa regulacja miała więc stanowić dodatkowe zabezpieczenie praw konsumentów, a nie instrument usprawiedliwiający ustalanie wysokości konkretnych kosztów kredytu na takim poziomie, aby łączna ich wysokość była wysokością maksymalną dopuszczoną przez ustawę o kredycie konsumenckim.

Prawidłowość tego kierunku wykładni jednoznacznie potwierdza orzecznictwo TSUE na tle Dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5.04.1993r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich ( Dz.U.UE.L. 1993/95/29 ), w szczególności wyroki TSUE z 26.03.2020r., C-779/18 i z 3.09.2020r., C-84/19, C-222/19, C-252/19. Dyrektywa 93/13/EWG ( której inkorporację do krajowego porządku prawnego stanowią przepisy art. 385 ^{( 1)} i nast. k.c. ) przewiduje w art. 1 ust. 2, że warunki umowy odzwierciedlające obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze oraz postanowienia lub zasady konwencji międzynarodowych, których stroną są Państwa Członkowskie, nie będą podlegały przepisom niniejszej dyrektywy. TSUE stwierdził natomiast, że art. 1 ust. 2 dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że z zakresu jej stosowania nie jest wyłączony warunek umowny, w którym ustala się całkowite pozaodsetkowe koszty kredytu z poszanowaniem maksymalnego pułapu przewidzianego w przepisie krajowym, niekoniecznie biorąc przy tym pod uwagę rzeczywiście poniesione koszty. Cyt. wyżej wyroki TSUE zapadły na tle sprawy, w której zastosowanie znajduje art. 36a u.k.k., przy czym Trybunał podkreślił, że w jego ocenie przepis ten nie określa praw i obowiązków stron umowy, lecz poprzestaje na ograniczeniu ich swobody ustalenia pozaodsetkowych kosztów kredytu powyżej pewnego poziomu, co nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy sprawdził, czy takie ustalenie ma ewentualnie nieuczciwy charakter poniżej określnego prawnie pułapu ( pkt 57 uzasadnienia wyroku z 26.03.2020r., pkt 62 uzasadnienia wyroku z 3.09.2020r. ). Tożsame stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwałach z 26.10.2021r., III CZP 42/20 i z 27.10.2021r., III CZP 43/20 stwierdzając, że okoliczność, że pozaodsetkowe koszty kredytu konsumenckiego nie przekraczają wysokości określonej w art. 36a ust. 1 i 2 u.k.k., nie wyłącza oceny, czy postanowienia określające te koszty są niedozwolone ( art. 385 ^{( 1)} § 1 k.c. ).

Podsumowując, przepis art. 36a u.k.k. nie określa liczby, charakteru i konkretnej wysokości kosztów składających się na pozaodsetkowe koszty kredytu, a jedynie wytycza ramy, w których postanowienia umowy kredytu konsumenckiego określające te koszty muszą się mieścić. Korzystając ze swobody kontraktowej, którą zapewniają te ramy, strony ( w praktyce przedsiębiorca ) nie mogą natomiast pomijać dodatkowych, ustawowych ograniczeń swobody kontraktowej wynikających z art. 385 ¹ i nast. k.c. W samej treści art. 353 ¹ k.c., do którego także odwołał się Sąd Rejonowy, wyznaczono granice swobody umów stanowiąc, że strony zawierające umowę mogą co prawda ułożyć stosunek prawny według swego uznania, ale tylko tak, aby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości ( naturze stosunku ), ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Jednym z ustawowych ograniczeń kompetencji stron do swobodnego kształtowania treści zobowiązań umownych są właśnie przepisy dotyczące klauzul abuzywnych zawarte w art. 385 ¹ -385 ³ k.c. Umowa obejmująca postanowienie niedozwolone jest więc – z punktu widzenia art. 353 ¹ k.c. – umową, której treść sprzeciwia się ustawie ( zob. m.in. P. Machnikowski, „Swoboda umów wg. art. 353 ¹ k.c. Konstrukcja prawna”, Warszawa 2005, s. 187-188; Cz. Żuławska, „Zasady prawa gospodarczego prywatnego”, Warszawa 1999, s. 63 ). Oczywiście ustawa o kredycie konsumenckim wprost uznaje, m.in. w art. 5 pkt 6a, możliwość pobierania przez instytucje pożyczkowe innych opłat niż odsetki. Nie oznacza to jednak, że ustawa ta pozwala na ustalanie wysokości dodatkowych opłat w dowolnej wysokości.

Zgodnie z art. 385 ¹ § 1 k.c., dla uznania danej klauzuli za abuzywną konieczne jest kumulatywne spełnienie przesłanek: kształtowania praw i obowiązków konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami oraz rażącego naruszenia interesów konsumenta. Z dobrymi obyczajami kłóci się takie postępowanie, którego celem jest zdezorientowanie konsumenta, wykorzystanie jego niewiedzy lub naiwności, ukształtowanie stosunku prawnego z naruszeniem zasady równości stron. Chodzi więc o postępowanie, które potocznie jest rozumiane jako nieuczciwe, nierzetelne, sprzeczne z akceptowanymi standardami działania ( por. np. wyrok SN z 8.06.2004r., I CK 635/03 czy wyrok SN z 15.01.2016r., I CSK 125/15 ). „Rażące naruszenie interesów konsumenta” oznacza natomiast nieusprawiedliwioną dysproporcję praw i obowiązków na jego niekorzyść w określonym stosunku obligacyjnym. Chodzi zatem o zachwianie równowagi kontraktowej wyrażające się w tym, że kontrahent konsumenta zastrzega dla siebie nadmierne korzyści lub uprzywilejowaną pozycję, wyraźnie i w znacznym stopniu przewyższające korzyści uzyskane przez konsumenta lub pod innym względem znacznie pogarszające sytuację konsumenta ( por. np. wyrok SN z 13.07.2005r., I CK 832/04 ). Określenie „rażąco” należy przy tym interpretować jako znaczne odbieganie przyjętego uregulowania od zasad uczciwego wyważenia praw i obowiązków, skutkujące niekorzystnym ukształtowaniem sytuacji ekonomicznej konsumenta oraz jego nierzetelnym traktowaniem. W celu ustalenia, czy klauzula rażąco narusza interesy konsumenta, należy więc wziąć pod uwagę, czy pogarsza ona jego położenie prawne w stosunku do tego, które w braku odmiennej umowy, wynikałoby z przepisów prawa, w tym mających charakter dyspozytywny ( por. uzasadnienie uchwały (7) SN z 20.06.2018r., III CZP 29/17, publ. OSNC 2019/1/2 ).

Zgodnie z postanowieniami przedmiotowej umowy pożyczki pozwanemu oddano do dyspozycji pożyczkę gotówkową w wysokości 4.500,-zł, obciążając go opłatą za udzielenie pożyczki i opłatą prowizyjną w łącznej wysokości 3.825,-zł. Jak słusznie zauważono w apelacji, z treści umowy nie wynika cel pobrania tych opłat, nie wyjaśnił tego także powód w toku rozpoznania sprawy, w tym w odpowiedzi na apelację. Powód ogólnie odwoływał się do powszechnego, gdy chodzi o działalność instytucji pożyczkowych, zjawiska pobierania prowizji czy opłat jako wynagrodzenia za ogół czynności związanych z udzieleniem pożyczki, wskazywał także – w kontekście opłaty prowizyjnej – na jej pobieranie w związku z obsługą pożyczki. Nie ma wątpliwości, że instytucje pożyczkowe ponoszą koszty prowadzonej działalności, w tym koszty operacyjne i koszty ryzyka, które mogą im rekompensować prowizje czy opłaty, nie sposób także negować, że należności te mogą przybrać formę ryczałtu, natomiast ustalenie jego wysokości nie może być dowolne i oderwane od ponoszonych w związku z udzielaniem pożyczek kosztów. Brak jakichkolwiek danych dotyczących tych kosztów ( choćby wewnętrznych danych liczbowych obrazujących, jakie poprzednik prawny powoda przeciętnie ponosi koszty związane z udzielaniem danego rodzaju pożyczek i jak przekładają się one na wysokość opłat ) nie pozwala natomiast na odparcie zarzutów apelacji, że kwestionowane przez pozwanego opłaty nie mają rekompensować rzeczywistych kosztów lecz stanowić dodatkowy zysk pożyczkodawcy ( gdy tymczasem z istoty odsetek tzw. kapitałowych, ustalanych w umowie na podstawie art. 359 k.c., wynika, że to one, a nie prowizje czy opłaty, stanowią wynagrodzenie wierzyciela za udostępnienie środków pieniężnych do korzystania dłużnikowi ). Warto zwrócić uwagę na dane przytoczone w uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej z dnia 5.08.2015r., która wprowadziła art. 36a u.k.k. Wynika z nich, że koszty operacyjne i koszty ryzyka w segmencie pożyczek udzielanych na dłuższe okresy szacowano na 49,5-76% kwoty pożyczki. Tymczasem opłaty ustalone w przedmiotowej umowie stanowią aż 85% kwoty oddanej pozwanemu do dyspozycji, istotnie odbiegając od danych szacunkowych stanowiących podstawę ustalenia maksymalnych limitów pozaodsetkowych kosztów kredytu.

W rezultacie należy zgodzić się z apelacją, że kwestionowane opłaty w łącznej wysokości 3.825,-zł są nadmiernie wygórowane, co powoduje, że postanowienia przewidujące ich pobranie stanowiły klauzule abuzywne w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c. i zgodnie z art. 385 ¹ § 2 k.c. nie wiązały pozwanego jako konsumenta. Wyeliminowanie z umowy postanowień dotyczących opłaty za udzielenie pożyczki i opłaty prowizyjnej oznacza, że pozwany zobowiązany był zwrócić pożyczkę w kwocie 4.500,-zł oraz zapłacić odsetki kapitałowe wynoszące 10% w stosunku rocznym liczone za czas obowiązywania umowy ( została ona wypowiedziana pismem z 18.11.2019r. doręczonym pozwanemu 22.11.2019r. ). W pozwie powód podał, że roszczenie o zwrot pożyczki stało się wymagalne po wypowiedzeniu – od 3.01.2020r., a na dochodzoną należność składały się: kapitał pożyczki 4.500,-zł, opłaty w łącznej wysokości 3.825,-zł, odsetki umowne 203,86zł i odsetki za opóźnienie 874,30zł. Pozwany w sprzeciwie od nakazu zapłaty zakwestionował roszczenie w zakresie odsetek wskazując, że powód nie przedstawił sposobu ich wyliczenia. Powód nie ustosunkował się do tego zarzutu w piśmie z 8.12.2021r. stanowiącym odpowiedź na sprzeciw, stąd też brak było możliwości zweryfikowania zasadności jego roszczenia w tym zakresie. Powództwo okazało się więc ostatecznie zasadne co do kwoty 4.500,-zł oraz odsetek ustawowych z opóźnienie liczonych od dnia wniesienia pozwu ( art. 481 § 1 i 2 k.c. ).

W tym stanie rzeczy i na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. Sąd Okręgowy zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 4.500,-zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 14.05.2021r do dnia zapłaty i oddalił powództwo w pozostałej części, nadto o kosztach procesu w I instancji orzekł zgodnie z art. 100 zd. 1 k.p.c., rozkładając je stosownie do wyniku sprawy. Powód wygrał proces w około połowie i należy mu się w związku z tym zwrot połowy poniesionych kosztów, których wysokość Sąd Rejonowy ustalił na 2.317,-zł ( pozwany w I instancji nie poniósł żadnych kosztów podlegających zwrotowi ).

W pozostałej części Sąd Okręgowy na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację pozwanego jako bezzasadną.

/-/ Joanna Andrzejak-Kruk