Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Poznaniu

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 lipca 2025 roku

Sąd Okręgowy w Poznaniu XIV Zamiejscowy Wydział Cywilny z siedzibą w Pile

w składzie następującym:

Przewodniczący sędzia Przemysław Okowicki

Protokolant st. sekr. sąd. Joanna Perlicjan

po rozpoznaniu w dniu 28 lipca 2025 roku w Pile

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa C. P.

przeciwko Skarbowi Państwa – Wojewodzie (...)

o zapłatę

1.  oddala powództwo,

2.  zasądza od powoda na rzecz pozwanego Skarbu Państwa – Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej 12.500 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się niniejszego wyroku do dnia zapłaty.

Przemysław Okowicki

UZASADNIENIE

Powód C. P. w pozwie z 18 lipca 2022 r. wniósł o zasądzenie od pozwanego Skarbu Państwa -Wojewody (...) na swoją rzecz kwoty 6.342.700,00 zł tytułem wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości oraz 2.000.000,00 zł tytułem naprawienia szkody z powodu pogorszenia stanu nieruchomości, w obu przypadkach z odsetkami za opóźnienie od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty oraz zwrotu kosztów procesu wg norm przepisanych.

W uzasadnieniu powód podał, że domaga się od Skarbu Państwa wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z zespołu dworsko-parkowego znajdującego się na terenie majątku J. oraz odszkodowania na skutek wyburzenia dworu oraz oficyny przez (...) władający przedmiotową nieruchomością. Powód wskazał, że ww. majątek należący do B. P. (1) został przejęty przez Skarb Państwa w myśl przepisów art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN z 6 września 1944 r. Następnie w latach 50-tych powstał na terenie majątku J. (...). W roku 1968 wpisano do rejestru zabytków m.in. dwór i oficynę, natomiast w 1987 park. Na przełomie lat 70 i 80-tych doszło do wyburzenia dworu i oficyny, które zostały wykreślone z rejestru zabytków w 1980 r. Powód wskazał, że od 20 lipca 1992 r. tj. decyzji Wojewody P. nr 11/92 w sprawie likwidacji (...) w S. Skarb Państwa -Agencja Nieruchomości Rolnych, której następcą jest Krajowy Ośrodek (...), stał się posiadaczem zespołu dworsko-parkowego w J.. A zatem jego zdaniem począwszy od daty przejęcia zespołu w latach 40-tych, jak i dalej od 20 lipca 1992 r. Skarb Państwa stała się posiadaczem w złej wierze. Natomiast Wojewoda (...) decyzją ostateczną z dnia 27 lutego 2020 r. w jej punkcie 2 stwierdził, że zespół dworsko-parkowy J. oraz część dz. 40 nie podpadała pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej. W związku z powyższym spadkobiercy B. P. (1), w tym M. P. (1) i B. P. (2), są uprawnieni do domagania się od Skarbu Państwa wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości i naprawienia szkody z powodu pogorszenia jej stanu. Powód natomiast na skutek umowy przelewu wierzytelności z B. P. (2) i M. P. (1) stał się uprawnionym do wystąpienia z niniejszym powództwem.

W piśmie z 13 marca 2023 r. powód rozszerzył powództwo o kwotę 4.171.350,00 zł tytułem ekspektatywy praw przysługujących mu jako przyszłemu spadkobiercy po jego matce M. P. (2), uprawnionej do 1/6 spadku po B. P..

W piśmie z dnia 26 stycznia 2024 r. powód podniósł, że zgłoszone roszczenia powinny być rozpoznane nie tylko na gruncie przepisów ogólnych o ochronie własności tj. 222 k.c. i następnych, lecz także na podstawie art. 417 § 1 k.c., gdyż Skarb Państwa dopuścił się rażącego bezprawia przy wykonywaniu władzy publicznej – doszło bowiem do istotnego pogorszenia stanu zwróconej rzeczy oraz bezprawnego z niej korzystania.

W odpowiedzi na pozew Skarb Państwa reprezentowany przez Wojewodę (...) i zastępowany przez Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej wniósł o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powoda na rzecz Skarbu Państwa-Wojewody (...) kosztów sądowych, a na rzecz Skarbu Państwa – Prokuratorii Generalnej RP kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. Pozwany podniósł zarzut braku legitymacji czynnej powoda w zakresie roszczenia o zapłatę 4.171.35,00 zł określonego jako ekspektatywa praw, przysługujących jego matce, a także brak swojej legitymacji biernej wskazując, że pozwanym winien być Krajowy Ośrodek (...), jako faktyczny posiadacz samoistny nieruchomości, ponadto zarzut przedawnienia oraz brak wykazania wysokości roszczenia.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

Na mocy zaświadczenia z dnia 3 stycznia 1947 r. Prezesa Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego działającego za Wojewodę (...), Skarb Państwa przejął nieruchomość o powierzchni łącznej 715,6034 ha położoną w J. w powiecie (...), będącą własnością B. P. (1) (juniora) w myśl przepisów art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej. Na datę wejścia w życie ww. dekretu grunty te były zapisane w księdze gruntowej J. dobra rycerskie tom I karta 1.

Dnia 13 stycznia 1947 r. z ww. księgi wieczystej przeniesiono parcele o łącznym obszarze 715,6034 ha do księgi wieczystej J. dobra rycerskie tom I wykaz 1.3, w skład której wchodził kompleks dworsko-parkowy.

Wnioskiem z dnia 11 grudnia 1948 r. Urząd Wojewódzki (...) D. (...) i R. Rolnych Wydział (...) zwrócił się do Sądu Grodzkiego w M. o dokonanie w księdze gruntowej J. dobra rycerskie tom I karta 1 wpisu na rzecz Skarbu Państwa, powołując się na art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej. Do wniosku załączono zaświadczenie z dnia 11 grudnia 1948 r. Nr. U.R.(...) nr 31a stwierdzające, że nieruchomość ziemska J. dobra rycerskie tom I karta 1 przeznaczona jest na cele reformy rolnej w myśl art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej.

W okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, od lat 50-tych przedmiotowa nieruchomość była we władaniu Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Na przełomie lat 70 i 80-tych doszło do wyburzenia dworu i oficyny, które zostały wykreślone z rejestru zabytków w roku 1980.

Od 20 lipca 1992 r. wskutek decyzji Wojewody P. nr 11/92 w sprawie likwidacji (...) w S., Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa Oddział Terenowy w P. (od 16 lipca 2003 r. Agencja Nieruchomości Rolnych), której następcą jest Krajowy Ośrodek (...) Oddział Terenowy w P., stała się posiadaczem zespołu dworsko-parkowego w J., który wszedł w skład zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa.

Dowód: okoliczności bezsporne, nadto akt notarialny nr 292 z 1934 r. (k. 17-21), protokół w sprawie przejęcia na cele Reformy Rolnej (k. 22-23), zaświadczenie Prezesa Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego z dnia 3 stycznia 1947 r. (k. 24-25), wniosek do Sądu Grodzkiego Wydziału Hipotecznego (k. 26), decyzje w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków (k. 27-30).

Wojewoda (...) w pkt 2 decyzji z dnia 27 lutego 2020 r. SN-IV. (...).4.2017.1, stwierdził, że grunty stanowiące nowoprojektowaną działkę nr (...) położoną w J., określone na wstępnym projekcie podziału (załącznik do decyzji, zespół dworsko-parkowy o powierzchni 6.9112 ha) oraz część działki ewidencyjnej nr (...) położonej w J., znajdują się w granicach ochrony zabytkowego położenia parku dworskiego w J., określonych na ww. wstępnym projekcie podziału, nie podpadały pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej. Wojewoda (...) wydał zaświadczenie, w którym stwierdził, że ww. decyzja w zakresie pkt 2 jest ostateczna.

Dowód: okoliczności bezsporne, nadto decyzja Wojewody (...) z dnia 27 lutego 2020 r. (k. 9-15), zaświadczenie z dnia 25 marca 2020 r. (k. 16).

Postanowieniem z dnia 26 lutego 1991 r. Sąd Rejonowy w Zielonej Górze stwierdził, że spadek po B. P. (1) na podstawie ustawy nabyli: żona S. P. w ¼ części, córki M. P. (2), Z. S., S. G., synowie W. P., M. P. (1), B. P. (2), każdy w 3/24 części. Natomiast spadek po S. P. na podstawie ustawy nabyły ww. dzieci, każde w 1/6 części.

Dowód: okoliczności bezsporne, nadto postanowienie Sądu Wojewódzkiego w Zielonej Górze I Ns 63/91 (k. 32).

Pismem z dnia 14 lipca 2021 r. Krajowy Ośrodek (...) Oddział Terenowy w P. powołując się na decyzję Wojewody (...) z 27 lutego 2020 r. SN-IV. (...).4.2017.1, przekazał spadkobiercom dawnego właściciela posiadanie samoistne nieruchomości opisanej w ww. decyzji z dniem odbioru przedmiotowego pisma. C. P. odebrał niniejsze pismo w dniu 21 lipca 2021 r.

Dowód: pismo (...) z 14 lipca 2021 r. (k. 107), wiadomość e-mail (k. 108), wypis z rejestru gruntów (k. 109), treść KW (...) (k. 110-111).

Na podstawie umów przelewu wierzytelności z dnia 7 lipca 2022 r. M. P. (1) i B. P. (2) scedowali na C. P. wierzytelność, które ich zdaniem przysługiwały im od Skarbu Państwa o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z zespołu dworsko-parkowego w J., począwszy od przejęcia ww. zespołu przez Państwo oraz o naprawienie szkody z powodu pogorszenia nieruchomości na skutek wyburzenia dworu oraz oficyny przez (...) władającym zespołem dworsko-parkowym w J. w okresie PRL.

Dowód: umowy przelewu wierzytelności (k. 33-35).

Niektóre fakty zgłoszone przez jedną stronę zostały przez drugą przyznane wprost albo pośrednio i te Sąd przyjął bez dowodów (art. 229 k.p.c. i 230 k.p.c.).

Część ustaleń Sąd poczynił w oparciu o dokumenty prywatne, które zostały złożone przez powoda w kserokopiach. Złożenie tych kopii stanowiło w istocie zgłoszenie twierdzeń o istnieniu dokumentów o wynikającej z nich formie i treści. Złożenie przez stronę kserokopii dokumentu, który już wcześniej został w takiej formie złożony przez drugą stronę albo odwołanie się do złożonej przez przeciwnika kopii dokumentu było ewidentnym przyznaniem takiego twierdzenia (art. 229 k.p.c.). Natomiast niedoniesienie się strony do kserokopii złożonej przez przeciwnika stanowiło nie wypowiedzenie się co do jego twierdzeń o istnieniu dokumentu o wynikającej z kopii formie i treści, które pozwalało uznać je za przyznane, gdyż pozostawały w zgodzie z wynikami rozprawy (art. 230 k.p.c.). Dawało to możliwość przeprowadzenia dowodów z dokumentów, których istnienie, treść i forma przyjęto bez dowodów, tak jakby zostały złożone w oryginale

Dokumenty prywatne, na podstawie których Sąd dokonał ustaleń, nie budziły wątpliwości co do swojej prawdziwości, jak też nie były przez strony podważane pod jakimkolwiek względem. Dlatego Sąd uznał je za w pełni godne zaufania. Pozostałe dokumenty były pozbawione znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy.

Sąd zważył, co następuje:

Powództwo polegało oddaleniu.

Istotą każdego sporu, a więc także sporu sądowego (prawnego), jest dzieląca strony różnica zdań, interesów i celów; strona inicjująca postępowanie występuje do Sądu w poszukiwaniu ochrony prawnej, natomiast strona przeciwna, pozostająca z inicjatorem sprawy w kontradykcji, podejmuje stosowną obronę. W rozwoju prawa procesowego cywilnego wykształciły się dwa podstawowe środki obrony pozwanego przeciwko akcji powoda, przybierające formę zarzutów. Chodzi o zarzuty peremptoryjne (exceptiones peremptoria), niweczące żądanie powoda, tzw. zarzuty trwałe, oraz zarzuty dylatoryjne (exceptiones dilatoria), nazywane także hamującymi lub tamującymi, mające na celu wykazanie względnej lub czasowej nieskuteczności żądania, tzw. zarzuty przejściowe. Do zarzutów peremptoryjnych zalicza się: zarzut braku legitymacji procesowej oraz zarzut przedawnienia roszczenia, a do zarzutów przejściowych, np. zarzut przedwczesności roszczenia. Skuteczne podniesienie zarzutów wymaga przedstawienia przez stronę Sądowi twierdzeń o zdarzeniach niweczących lub tamujących dochodzenie roszczenia i wykazania ich prawdziwości zgodnie z rozkładem ciężaru dowodów (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2007 r., III CZP 58/07, OSNC 2008/5/44, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2016 r., III CZP 101/15, OSNC 2017/2/18).

Legitymacja, zarówno bierna, jak i czynna, stanowi przesłankę materialnoprawną, a jej brak prowadzi do oddalenia powództwa. Oddalenie powództwa ze względu na brak legitymacji procesowej oznacza, że powód nie jest uprawniony do wytoczenia powództwa, bądź powództwo zostało skierowane przeciwko osobie, która nie powinna być stroną pozwaną w tym procesie (R. Rawczyński - Zdolność procesowa w sądowym postepowaniu rozpoznawczym w sprawach cywilnych, Warszawa 2018 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 września 1997 r., III CKN 152/97, Legalis nr 31512).

Legitymacja procesowa wskazuje kwalifikację materialną podmiotów prowadzących spór, w tym znaczeniu, że powód powinien być uprawniony (z mocy norm materialnoprawnych) do występowania z żądaniem udzielenia mu ochrony prawnej w stosunku do pozwanego, a ten (także z mocy norm materialnoprawnych) zobowiązany do określonego zachowania się; dotyczy ona możliwości określenia, czy w procesie występują w charakterze stron te podmioty, które są jednocześnie podmiotami stosunku prawnego będącego przedmiotem procesu. Tak więc w każdym procesie Sąd musi rozstrzygnąć z urzędu, czy strony procesowe są jednocześnie stronami spornego stosunku prawnego. Stwierdzenie braku tej zgodności jest stwierdzeniem braku legitymacji procesowej po stronie powoda lub pozwanego. Sąd, stwierdziwszy brak legitymacji procesowej (zarówno czynnej, jak i biernej), zamyka rozprawę i wydaje wyrok oddalający powództwo (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 28 lipca 2016 r., Legalis nr 1611886) i to bez potrzeby ustalenia, czy zachodzą wszystkie inne przesłanki prawnomaterialne uzasadniające jego uwzględnienie, a ich badanie w takiej sytuacji staje się zbędne (por. podobnie uzasadnienie uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2006 r. III CZP 84/05, OSNC 2006/7-8/114 oraz uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 sierpnia 2010 r., I CSK 653/09, Lex nr 741022).

Powód domagał się w niniejszej sprawie od Wojewody (...) zasądzenia wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z zespołu dworsko-parkowego w J. począwszy od dnia jego przejęcia przez Skarb Państwa oraz naprawienia szkody z powodu pogorszenia stanu nieruchomości na skutek wyburzenia dworu i oficyny na podstawie przepisów art. 224 i 225 k.c. oraz następnych, a także art. 417 § 1 k.c., gdyż Skarb Państwa dopuścił się rażącego bezprawia przy wykonywaniu władzy, albowiem doszło do zasadniczego pogorszenia stanu zwróconej rzeczy oraz bezprawnego z niej korzystania. Formułując podstawę deliktową roszczeń powód nie wskazał w ogóle, iż to wojewoda (...) swoim działaniem jako statio fisci Skarbu Państwa jest za jakiekolwiek działania odpowiedzialny, a jako szkodę w ramach tej podstawy wskazał również bezumowne korzystanie z nieruchomości i pogorszenie stanu rzeczy.

Biorąc pod uwagę podniesiony przez stronę pozwaną zarzut braku legitymacji biernej, która wskazała, że pozwanym winien być faktyczny posiadacz nieruchomości, a zatem Krajowy Ośrodek (...), Sąd w pierwszej kolejności zbadał przedmiotową kwestię.

Art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa do 1 września 2017 r. stanowił, że początkowo Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, a następnie Agencja Nieruchomości Rolnych jest państwową osobą prawną, której w myśl art. 5 ust. 1 i 2 cytowanej ustawy, Skarb Państwa powierza wykonywanie prawa własności i innych rzeczowych na jego rzecz w stosunku do mienia, o którym mowa a art. 1 i 2. Agencja obejmując we władanie powierzone składniki mienia Skarbu Państwa, wykonuje we własnym imieniu prawa i obowiązki z nimi związane w stosunku do osób trzecich, jak również we własnym imieniu wykonuje związane z tymi składnikami obowiązki publicznoprawne. W myśl art. 1 ww. ustawy reguluje ona zasady gospodarowania mieniem Skarbu Państwa w odniesieniu do m.in.: innych nieruchomości i składników mienia pozostałych po likwidacji państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej oraz ich zjednoczeń i zrzeszeń. Z kolei art. 2 ust. 2 stanowił, że zasady gospodarowania obejmują także nieruchomości rolne przejmowane na własność Skarbu Państwa na podstawie decyzji administracyjnych lub z innych tytułów.

Art. 1 ustawy z dnia 10 lutego 2017 r. ustawa z dnia 10 lutego 2017 r. – przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym Ośrodku (...) stanowi, że ustawa z dnia 10 lutego 2017 r. o Krajowym Ośrodku (...) (Dz. U. z 2024 r. poz. 700) wchodzi w życie z dniem 1 września 2017 r. Art. 45 cyt. Ustawy przepisy wprowadzające, stanowi, że z dniem 31 sierpnia 2017 r. znosi Agencję Rynku Rolnego i Agencję Nieruchomości Rolnych (ust. 1) z dniem 1 września 2017 r. tworzy Krajowy Ośrodek (...) (ust. 2). Natomiast stosownie do art. 46 ust. 1 Krajowy Ośrodek (...) z dniem 1 września 2017 r. z mocy prawa wstępuje w ogół praw i obowiązków znoszonej Agencji Nieruchomości Rolnych, w szczególności: 1) mienie Agencji Nieruchomości Rolnych staje się mieniem Krajowego Ośrodka (...), 2) wierzytelności i zobowiązania Agencji Nieruchomości Rolnych stają się wierzytelnościami i zobowiązaniami Krajowego Ośrodka (...), 3) Krajowy Ośrodek (...) staje się stronom umów i porozumień, których stroną jest Agencja Nieruchomości Rolnych, 4) na Krajowy Ośrodek (...) przechodzą prawa i obowiązki wynikające z: a) przepisów prawa, w tym wynikające z art. 5 ustawy zmieniającej w art. 8 , b) decyzji, postanowień i innych aktów administracyjnych (…).

Ustawa z dnia 10 lutego 2017 r. o Krajowym ośrodku (...), stanowi zaś, w art. 2 ust. 1, że (...) jest państwową osobą prawną będącą agencją wykonawczą w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2019 r. poz. 869, 1622, 1649, 2020 i 2473 oraz z 2020 r. poz. 284).

Rozporządzenie Ministra i (...) z dnia 21 kwietnia 2017 r. w sprawie nadania statutu (...) (Dz. U. z 2022 r. poz. 408) w § 9 ust. 1 stanowi, że mienie wchodzące w skład (...) Skarbu Państwa, które nie zostało zagospodarowane w formach przewidzianych w ustawie z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa, Krajowy Ośrodek zabezpiecza w taki sposób, aby nie uległo zniszczeniu, uszkodzeniu lub kradzieży. W ust. 2 stanowił, że niezagospodarowane obiekty budowalne mogą być także przeznaczone prze (...) na inne potrzeby niż wynikające z ich przeznaczenia, a w szczególnych przypadkach – zwłaszcza gdy przewidywane koszty zabezpieczenia tych obiektów przekraczają ich wartość – mogą być rozebrane.

Jak wynika z powyższego, Krajowy Ośrodek (...) (a poprzednio (...)) występuje w obrocie prawnym samodzielnie, jako odrębny od Skarbu Państwa podmiot, któremu ustawa przyznała osobowość prawną (art. 33 k.c.) , a ponieważ cechą osoby prawnej jest zdolność do tego, by być podmiotem praw i obowiązków, przeto (...) przysługuje zdolność prawna oraz zdolność sądowa, co oznacza, że może ona pozywać i być pozywana. Nie ma własnych zadań, lecz realizuje zadania wynikające z polityki rolnej państwa, szczegółowo określone w art. 6 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. Ponadto wykonuje prawo własności i inne prawa rzeczowe na rzecz państwa w stosunku do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa jako instytucja powiernicza, gdyż właścicielem nieruchomości tworzących Zasób jest nadal Skarb Państwa. Wskazać jednak trzeba, że w ramach stosunku powiernictwa (...) uzyskała kompetencję do wykonywania we własnym imieniu praw i obowiązków Skarbu Państwa do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa. Występuje więc w obrocie prawnym samodzielnie, wykonując w imieniu własnym prawa i obowiązki Skarbu Państwa do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa i ponosząc "własną" odpowiedzialność za te działania (tak Sąd Najwyższy, odnośnie (...) w uzasadnieniu uchwały 7 sędziów z dnia 22 kwietnia 1994 r., sygn. akt III CZP 189/93, orzeczenie opublikowane w zbiorze Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej za rok 1994, nr 6, poz. 121 oraz Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 3 września 2009 r., I OSK (...), LEX nr 594829). Pogląd ten potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 28 stycznia 2021 r. ( (...) 31/21), w którym stwierdził, że „ Krajowy Ośrodek (...) jest powiernikiem Skarbu Państwa w zakresie zarządu państwowymi nieruchomościami rolnymi, co oznacza, że w sprawach dotyczących tych nieruchomości stroną może być tylko Ośrodek, a nie sam Skarb Państwa, który nie ma przed sądem legitymacji biernej”.

W tym miejscu przywołać można orzeczenie Naczelnego Sądu Administracyjnego z 3 września 2009 r. (I OSK (...), Lex 594829) w którym stwierdzono, że zobowiązania i wierzytelności Skarbu Państwa związane ze zwrotem byłemu właścicielowi wywłaszczonej nieruchomości, przekazanej następnie (...) stają się zobowiązaniami i wierzytelnościami tej Agencji. Podkreśla się przy tym, że Agencja, obejmując we władanie składniki mienia Skarbu Państwa wstępuje w prawa i obowiązki z nimi związane w stosunku do Skarbu Państwa oraz osób trzecich, w tym również wynikające z decyzji administracyjnych. Oznacza to, że mienie Skarbu Państwa, przejęte przez Agencję, jest przez nią samodzielnie gospodarowane”.

Bezsporne jest w sprawie, że od czasu wydania decyzji Wojewody P. nr 11/92 w dniu 20 lipca 1992 r. w sprawie likwidacji (...) w S. to Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa (przekształcona w (...)) a następnie Krajowy Ośrodek (...) były posiadaczami zespołu dworsko-parkowego w J.. Na powyższe okoliczności powoływał się powód w pozwie.

Biorąc powyższe pod uwagę, w ocenie Sadu zarzut braku legitymacji biernej pozwanego Wojewody (...) okazał się skuteczny, a adresatem roszczeń powoda powinien być Krajowy Ośrodek (...), który przejął zobowiązania i wierzytelności Skarbu Państwa związane ze zwrotem byłemu właścicielowi wywłaszczonej nieruchomości. Ponadto formułowane roszczenia nie mają związku z działalnością Wojewody, który nie władał nieruchomością, nie miał żadnego wpływu na jej stan. Z tych przyczyn powództwo polegało oddaleniu, bez potrzeby ustalenia, czy zachodzą wszystkie inne przesłanki prawnomaterialne uzasadniające jego uwzględnienie.

W tym miejscu należy po krótce odnieść się do możliwości dochodzenia w niniejszym procesie przez powoda roszczeń przysługujących jego żyjącej matce. W świetle prawa tak wysłowione roszczenie jest niedopuszczalne i ma rację pozwany, że co najmniej wątpliwe moralnie. Dochodzenie roszczeń w ramach ekspektatywy spadkowej następuje po śmierci spadkodawcy.

Na marginesie, abstrahując od braku legitymacji biernej pozwanego w sprawie, Sąd wskazuje, że roszczenia o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z nieruchomości i akcesoryjne, czy nawet z art. 417 k.c. wydają się być przedawnione.

Roszczenie o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z nieruchomości podlega ogólnemu terminowi przedawnienia wskazanemu w art. 118 k.c. W związku z powyższym roszczenie powoda z tego tytułu na pewno nie jest zasadne od czasu przejęcia nieruchomości w 1947 r. Dodatkowo biorąc pod uwagę, obecny 6 czy poprzednio 10 letni termin przedawnienia, roszczenie to obejmowałoby okres faktycznego posiadania nieruchomości przez (...) (poprzednio (...)), co dodatkowo przemawia za błędnym określeniem przez powoda ich adresata w niniejszym pozwie.

Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne (art. 120 § 1 k.c.). Odnośnie zaś do wymagalności roszczenia to wprawdzie obowiązujące przepisy nie definiują tego pojęcia, ale w orzecznictwie przyjmuje się, że jest to stan, w którym wierzyciel uzyskuje możność żądania zaspokojenia, a dłużnik jest obarczony obowiązkiem spełnienia świadczenia. Ogólne określenie terminu wymagalności stanowi przepis art. 455 k.c., z tym, że podstawową zasadą jest związanie terminem oznaczonym w umowie, wynikającym z ustawy lub z orzeczenia odpowiedniego organu. Z jego nadejściem następuje wymagalność oraz zaczyna biec przedawnienie.

Zgodnie z art. 229 § 1 k.c. roszczenia właściciela przeciwko samoistnemu posiadaczowi o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości, jak również roszczenia o naprawienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy przedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy. To samo dotyczy roszczeń samoistnego posiadacza przeciwko właścicielowi o zwrot nakładów na rzecz.

Decyzja Wojewody z dnia 27 lutego 2020 r. z zakresie punktu 2 była ostateczna najpóźniej w dniu 25 marca 2020 r. Po tej dacie uprawieni spadkobiercy mogli zatem wezwać (...) o wydanie nieruchomości, posiadali oni już instrumenty prawne do przymuszenia (...) do wydania nieruchomości, nie musząc czekać na dobrowolne działanie (...). Do zwrotu rzeczy dojść mogło zatem wcześniej niż w lipcu 2021 r. Powyższe uzasadniać może twierdzenie o przedawnieniu dochodzonych pozwem roszczeń, skoro powód wniósł pozew dopiero 18 lipca 2022 r., a w postępowaniu administracyjnym reprezentował jednego ze spadkobierców. Powód nie jest również osobą nieporadną, albowiem co sam przyznał, świadczy usługi prawnicze polegające na prowadzeniu postępowań w zakresie wywłaszczonych nieruchomości. Sąd uznał również, iż opóźnienie w wytoczeniu powództwa o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z nieruchomości i odszkodowanie za pogorszenie jej stanu było nadmierne, albowiem wynosiło co najmniej 1 rok.

Powód powołał się również na art. 417 k.c., nie precyzując jednak w ogóle jego przesłanek. Zgodnie z powszechnie uznawaną zasadą prawa cywilnego, do oceny zobowiązań powstałych z czynów niedozwolonych właściwe są przepisy obowiązujące w chwili zaistnienia zdarzenia, z którym ustawa łączy odpowiedzialność (art. XLIX ust. 1 w zw. z art. XXVI przepisów wprowadzających k.c.). Zakładając, że powód źródła swoich roszczeń odszkodowawczych upatrywał w zaświadczeniu wydanym na podstawie art. 2 ust. 1 lit b dekretu z 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, podnosząc iż szkoda wynikła z wydania zaświadczenia przez Prezesa Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego z dnia 3 stycznia 1947 r. niezgodnego ze stanem faktycznym, co następnie stało się podstawą wpisu do księgi wieczystej nieruchomości Skarbu Państwa jako właściciela. Prawem wyłącznym dla oceny zobowiązań wynikających z wydania zaświadczenia jest więc prawo obowiązujące w tamtym czasie, na czele z ustawą z dnia 15 listopada 1956 r. o odpowiedzialności Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszów państwowych (Dz. U. Nr 54 poz. 243). Należy bowiem zaznaczyć, że w dacie wydania zaświadczenia przepisów obowiązującego wówczas kodeksu zobowiązań nie stosowano do szkód wyrządzonych przez funkcjonariuszy państwowych, działających w charakterze przedstawicieli władzy publicznej. Jeżeli więc przyjąć, że dziadek powoda został niezgodnie z ówcześnie obowiązującym prawem pozbawiony gospodarstwa w 1947 r. przez przedstawicieli władzy przeprowadzających reformę rolną, to takie działanie nie rodziło wtedy odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa. Roszczenie takie nie mogło więc ulec przedawnieniu. Możliwość dochodzenia odszkodowania w takiej sytuacji stworzyła dopiero właśnie ustawa z 15 listopada 1956 r., stanowiąc w art. 1 zasadę, iż Państwo odpowiada za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności. Stosownie do art. 3, do odpowiedzialności Państwa stosuje się przepisy prawa cywilnego. Zgodnie zaś z art. 4 ust. 1. jeżeli szkoda została wyrządzona na skutek wydania orzeczenia lub zarządzenia, Państwo odpowiada tylko wówczas, gdy przy wydaniu orzeczenia lub zarządzenia nastąpiło naruszenie prawa ścigane w trybie postępowania karnego lub dyscyplinarnego, a wina sprawcy szkody została stwierdzona w wyroku karnym lub orzeczeniu dyscyplinarnym albo uznana przez organ przełożony nad sprawcą szkody. Ust.2. zakładał, że brak stwierdzenia winy w wyroku karnym lub orzeczeniu dyscyplinarnym nie wyklucza odpowiedzialności Państwa, jeżeli wszczęciu lub prowadzeniu postępowania karnego albo dyscyplinarnego stoi na przeszkodzie okoliczność wyłączająca ściganie.

W art. 6 ust. 1 ustawa przewidywała, że jeżeli według dotychczasowych przepisów Państwo nie ponosiło odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przed dniem wejścia w życie ustawy, poszkodowany może dochodzić od Państwa wynagrodzenia nie później niż w ciągu roku od tego dnia. W ust. 2 stanowiła, że wynagrodzenia szkody określonej w ust. 1 nie można dochodzić od Państwa, jeżeli roszczenie byłoby już w dniu wejścia ustawy w życie przedawnione przy uwzględnieniu trzyletniego okresu przedawnienia, a dla roszczeń o wynagrodzenie za uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia lub utratę żywiciela - przy uwzględnieniu okresu dziesięcioletniego, w przypadku gdy szkoda wynikła ze zbrodni lub występku. Zgodnie z dyspozycją art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 15 listopada 1956 r., normy zawarte w przepisach ustawy mogły być stosowane retroaktywnie w rocznym terminie zawitym do oceny zdarzeń sprzed wejścia w życie ustawy, przy czym termin ten biegł od dnia jej wejścia w życie.

Artykuł 6 ustawy z dnia 15 listopada 1956 r. nadal obowiązuje (por. art. VII pkt 4 przepisów wprowadzających kodeks cywilny) i jako przepis szczególny, określający przedawnienie roszczeń których dotyczy, wyłącza ocenę ich przedawnienia na podstawie innych przepisów. Jego treść nie pozwala na przyjęcie, że przewidziany termin jest dłuższy niż jeden rok. (tak też Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 stycznia 2001 r. I CKN 988/00, Lex nr 171258, zob. też wyrok Sądu Najwyższego z 2 lutego 2001 r. I CKN 1049/00, Lex nr 52461, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2001 r. I CKN 1151/00, Lex nr 52684).

W ocenie Sądu nie ulega jednak wątpliwości, że roszczenia zgłoszone w niniejszym pozwie nie mogły być faktycznie dochodzone z uwagi na istniejącą wówczas sytuację ustrojową i polityczną, w tej sytuacji przyjąć należało, że termin dla dochodzenia roszczenia rozpoczął bieg z dniem wyborów parlamentarnych 4 czerwca 1989 r. i upłynął po roku tj. z dniem 5 czerwca 1990 r.

Następną ważką okolicznością w sprawie jest zagadnienie ewentualnego prejudykatu, którego uzyskanie warunkować miało możliwość wystąpienia przez powoda z niniejszym powództwem. W ocenie Sądu jednak w sprawie niniejszej taka konieczność nie zachodziła. Sąd podziela bowiem pogląd, prezentowany również w orzecznictwie, iż zaświadczenie Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego, stwierdzające, że nieruchomość jest przeznaczona na cele reformy rolnej w myśl przepisów art. 2 ust. 1 lit. b dekretu z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej nie jest decyzją administracyjną w rozumieniu kodeksu postępowania administracyjnego. W tej zaś sytuacji nie zachodziła konieczność jego eliminacji z obrotu prawnego. W związku z treścią § 5 ust. 1 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej, nie jest zresztą dopuszczalne orzekanie w drodze administracyjnej w sprawach dotyczących stwierdzenia, czy nieruchomość ziemska podlegała pod działanie przepisu art. 2 ust. 1 lit. b dekretu z 1944 r. Skoro tak, nie było w ogóle konieczności występowania do wojewody z wnioskiem o takie stwierdzenie, a rozstrzygnięcie tej kwestii winno nastąpić na podstawie samodzielnej oceny sądu bądź w drodze ewentualnego procesu cywilnego i orzeczenia o ustalenie nieistnienia przejścia nieruchomości z mocy prawa bądź jako przesłanka w toku innej sprawy np. w sprawie o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym bądź też innych procesach. (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 10 lipca 1997 r. I ACa 332/97 Lex nr 237237, postanowienie Sądu Najwyższego kolegium kompetencyjne z dnia 6 listopada 1997 r. (...) 7/97 Lex nr 33583).

Ostatecznie Sąd uznał więc, że skoro wytoczenie powództwa w sprawie niniejszej nie było uzależnione w żaden sposób od wcześniejszego uzyskania prejudykatu o charakterze administracyjnym, nic nie stało na przeszkodzie temu, by uprawnieni spadkobiercy, wystąpili ze swymi roszczeniami wcześniej, choć po przemianach ustrojowych mających miejsce w 1989 r.

W ocenie Sądu nie zachodzą też podstawy ku temu, by nie uwzględnić upływu terminu przedawnienia z uwagi na sprzeczność zarzutu przedawnienia z zasadami współżycia społecznego, co stosownie do art. 5 k.c., stanowiłoby o nadużyciu prawa strony powołującej się na ów zarzut. Choć w sprawie niniejszej chodzi o krótki, bo roczny termin przedawnienia, niemniej należy podkreślić, że powód, jako cesjonariusz wierzytelności przysługujących spadkobiercom B. P. (1) (juniora), wytoczył powództwo dopiero w roku 2022 r. Nie było konieczności uzyskania jakiegokolwiek prejudykatu stwierdzającego nieważność decyzji administracyjnej czy też jej uchylenie, nic więc w ocenie Sądu nie stało na przeszkodzie ku temu, by z powództwem uprawnieni spadkobiercy wystąpili już wcześniej. Przekroczenie terminu o ponad 30 lat uznać należy za znaczne i skoro nie zostało w żaden sposób usprawiedliwione, nie można przyjąć, że usprawiedliwionym byłoby nieuwzględnienie upływu terminu przedawnienia z uwagi na zasady współżycia społecznego. Nie można pominąć też okoliczności, że źródłem roszczeń wysuwanych przez powoda jest zdarzenie, od którego w chwili wytoczenia powództwa minęło ponad 70 lat. Sąd odwołuje się do stanowiska wyrażonego wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2001 r., że "Ideą, która m.in. uzasadnia instytucję przedawnienia w prawie cywilnym, jest niewiara w możliwość ustalenia rzeczywistego stanu rzeczy po upływie dłuższego czasu od zaistnienia zdarzeń, które go spowodowały, oraz dążenie do zapewnienia stabilizacji stosunków prawnych i zagwarantowania ich pewności po upływie określonego czasu. Nie można tego pominąć przy ocenie, czy zarzut przedawnienia jest nadużyciem prawa." Ponadto wskazać trzeba, że Skarb Państwa swoim działaniem nie utrudniał uprawnionym wystąpienie na właściwą w sprawie drogę postępowania cywilnego i to nie on spowodował zaniechanie wystąpienia przez powoda z odpowiednim powództwem (por. wyrok I C 802/14 SO w Gdańsku z 13 marca 2015 r.).

Resumując Sąd oddalił powództwo, o czym orzekł w pkt 1 wyroku.

O kosztach procesu Sąd orzekł na postawie art. 98 i 102 k.p.c. w zw. z art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 15 grudnia 2016 r. o Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, obciążając nimi częściowo stronę przegrywającą sprawę. Pozwany poniósł koszty zastępstwa procesowego. Wynagrodzenie Sąd ustalił w oparciu o § 2 ust. 1 pkt 9 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności radców prawnych z dnia 22 października 2015 r., obniżając je jednak o połowę.

Jak wynika z art. 102 k.p.c., możliwość obciążenia strony przegrywającej jedynie częścią kosztów albo nieobciążenia jej w ogóle tymi kosztami, uzależniona jest, od wyłonienia się w sprawie wypadków szczególnie uzasadnionych. Należą do nich okoliczności związane z przebiegiem sprawy - charakter zgłoszonego roszczenia, jego znaczenie dla strony, subiektywne przekonanie o zasadności roszczenia, przedawnienie roszczenia oraz leżące poza procesem - sytuacja majątkowa i życiowa strony. Ocena, czy takie wypadki wystąpiły w konkretnej sprawie należy do sądu, który powinien dokonać jej w oparciu o całokształt okoliczności sprawy, przy uwzględnieniu zasad współżycia społecznego.

W niniejszej sprawie Sąd uznał za stosowne częściowe obciążenie powoda kosztami procesowymi przeciwnika, albowiem wobec uzyskania decyzji administracyjnej stwierdzającej, że nieruchomość należąca do jego dziadka została odebrana bez podstawy prawnej albowiem nie podlegała pod art. 2 ust. 1 lit. e dekretu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, mógł on mieć subiektywne poczucie zasadności swych racji, co usprawiedliwiało zainicjowanie niniejszego procesu.

sędzia Przemysław Okowicki